393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

hoofdwegen van 65 voet. Ook de omschrijving als “diepe zwarte grond” past bij het grondspoor van
het hoofdriool, mede omdat deze “blijft aaneengeschakeld voortloopen” tot de rand van de
opgravingsput. 1912 Verder geeft Reuvens voor het spoor dieptematen van ongeveer een kwart meter
boven NAP. 1913 Indien het wegdek hier ook zo’n 0,8 meter boven de bodem lag, zou het wegdek circa
1,1 meter boven NAP hebben gelegen. Omdat het wegdek door de bolling waarschijnlijk een of een
paar decimeter hoger was dan het aangrenzende loopniveau, sluit dat goed aan bij aanwijzingen dat
het loopniveau in de aangrenzende insula VIII ongeveer een meter boven NAP lag. Het spoor is vanaf
het kruispunt bezien te volgen tot aan de zuidelijke rand van de opgravingsput van Reuvens, circa
twintig meter zuidelijker. Mogelijk lag de bodem van het riool bij het kruispunt nog iets hoger op
bijvoorbeeld 0,3 meter boven NAP. Langs de andere hoofdweg was het verval dan 0,3 procent tot
eerder genoemd stuk dat door Holwerda is opgegraven ter hoogte van het Huis met de Hoekporticus
(huis II.1), circa honderd meter verderop, met daar de bodem op ongeveer NAP-niveau. Dat de bodem
van het riool bij het centrale kruispunt van de twee hoofdwegen op ongeveer 0,3 meter boven NAP
lag, verklaart dat daarvan weinig is teruggevonden toen in 1988 een klein deel van het kruispunt werd
opgegraven. Alleen in het hoogste vlak was vermoedelijk nog een klein stuk van het hoofdriool van de
decumanus maximus zichtbaar. Bij het verdiepen resteerden alleen nog de diepere paalgaten van de
wegconstructie.
Nabij het centrale kruispunt zijn ook particuliere aansluitingen op het hoofdriool aangetroffen. De
jurist Ulpianus beschrijft hoe dergelijke private riolen (cloacae privatae) uitkwamen op de publieke
riolen (cloacae publicae). 1914 Van andere steden, waaronder Xanten, is bekend dat met name de
rijkere huizen overeenkomstig de opmerkingen van Ulpianus inderdaad een private afvoer bezaten.
Vaak waren het kleine rechthoekige kanalen waarvan de bodem was bedekt met tegels of dakpannen.
Hetzelfde materiaal werd ook vaak aan de bovenkant van kanalen gebruikt. Ook kwamen houten
constructies voor. 1915 Van een stenen afvoerkanaal is in Voorburg een restant aangetroffen in het Huis
met de Kelders (VIII.1) (afb. 12.7). Karakteristiek zijn de dakpannen op de bodem die duidelijk maken
dat de afvoer ongeveer twee decimeter breed was. Het is een constructie die in veel plaatsen
voorkomt, bijvoorbeeld in Xanten en Heerlen. 1916 In Valkenburg had een dergelijke goot een vrij groot
verval van zo’n twee procent, wellicht om te voorkomen dat viezigheid van buiten in huis zou
stromen. 1917 Het Voorburgse riool had volgens Reuvens “een helling naar het noorden”, dat is in de
richting van de hoofdweg (decumanus maximus). 1918 De waterpassingen geven aan dat het “gootje”
ongeveer een meter boven NAP lag. Dat past bij de tekening waar het gootje maar net onder de vloer
ligt (afb. 12.7). 1919 Het hoofdriool lag iets minder dan tien meter verderop zodat bij 2 procent verval de
particuliere goot op ongeveer 0,8 meter boven NAP in het hoofdriool uitkwam. Deze plek lag ongeveer
tien meter ten zuiden van het kruispunt. Indien bij het kruispunt zoals hierboven aangegeven de
rioolbodem op ongeveer 0,3 meter boven NAP lag, bevond de bodem zich bij een verval van 0,3
procent hier niet veel lager. De particuliere afvoer bevond zich dus ongeveer een halve meter boven
de bodem van het hoofdriool. Zo’n hoge aansluiting is ook bekend uit andere Romeinse steden. 1920
Met zo’n hoge inlaat werd voorkomen dat de inhoud van een bijvoorbeeld bij hevige regen goed
gevuld hoofdriool zou terugstromen in de huizen. Bij het nabijgelegen huis VIII.3 of VIII.4 duidt een
spoor eveneens op een privé-aansluiting op het hoofdriool van de cardo maximus. Omdat Reuvens hier
alleen een grondspoor gevonden lijkt te hebben, gaat het vermoedelijk om een houten afvoer. Verder
heeft in de cardo 1 het middenriool zoals gezegd mogelijk te maken met een private afvoer van de
stadsvilla.
De afvoerrichting van het hoofdriool in de cardo decumanus in de richting van de Vliet maakt het
goed mogelijk dat dit riool uitkwam in het noordelijke uiteinde van de insteekhaven (afb. 15.20). Die
afvoerrichting komt overeen met de vermoedelijke particuliere afvoer die vanuit het Huis met de
bronzen Munten (huis VIII.3) of het Huis met de Porfierschildering (huis VIII.4) op dit hoofdriool loosde
en schuin in zuidelijke richting liep. Bij die richting was de kans het kleinst dat de inhoud van het
hoofdriool het particuliere riool binnendrong. Het was vrij gewoon om rioolwater in open water te lozen.
Dat was bijvoorbeeld het geval in Xanten, Keulen, Londen en Rome. 1921 De arts Galenus en de dichter
Juvenalis waarschuwen daarom voor de consumptie van vis uit dergelijk water. Om dezelfde reden
1912 Reuvens veldboekje 13 december 1828.
1913 Kaart RA 30. c.10 en grote kaart: tussen de 185 en 189 centimeter beneden het nulpunt op 2,12 m - NAP.
1914
Digesta 43.23.1.3.
1915
Grote 1995,283, Abb. 17; Jansen 2002b,161; Ditmar-Trauth 1995,106.
1916
Afb. RMO RA 30.e.18; Rieche en Heimberg 1998,61 (Xanten); Waslander 1994,36 (Heerlen).
1917
Glasbergen 1967,40.
1918
Reuvens Dagboek II,237 (vertrek II).
1919
Afgemeten aan tekening wat waterpassingen RA 30 c. 36 met “waterpassing der waterloopen en gooten”.
1920 Bijvoorbeeld Ostia: Jansen 2002b,161.
1921 Zie bijvoorbeeld de lozing op de haven in Londen: Milne 1985,131 afb. 75; Brigham 1990,112 fig. 6.1- 6.3.
630