393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

zoals in het Marokkaanse Volubilis waar de breedte tussen de zes en ruim twintig meter
schommelde. 1989
Blijkens de stadswetten van het Spaanse Urso werden de wegen als publiek bezit beschouwd en
mochten daarom in principe niet overbouwd worden. Maar genoemde voorbeelden en nog andere uit
onder meer Keulen, Caerwent en Silchester illustreren dat het in de praktijk wel voorkwam. In Pompeji
verdween bij de bouw van het Huis van Julia Felix zelfs een complete weg. 1990 De uitbouw van het
Voorburgse badhuis betrof nog een publiek belang, maar dat is minder aannemelijk voor de vergroting
van het hoekhuis in de aangrenzende insula VIII. Dit was een van de rijkere Voorburgse huizen zodat
politieke invloed van de bewoner hier een rol gespeeld kan hebben. 1991 De versmalling neemt niet weg
dat nieuw aangelegde Romeinse steden als Forum Hadriani met hun rechthoekige indeling veel netter
oogden dan de kronkelende straatjes uit het oude centrum van Pompeji en veel middeleeuwse
steden. In de Middeleeuwen konden stadswijken een identiteit ontlenen aan de vele smalle straatjes
waar alleen een wijkbewoner de weg wist. In een strak geplande Romeinse stad als Forum Hadriani
was dat onderscheid veel minder belangrijk, en werd met gemeenschappelijke zuilengalerijen de
eensgezindheid van de samenleving visueel gesymboliseerd. 1992
De spreiding van activiteiten over de stad kende in Romeinse steden ook een zekere structuur.
Genoemd zijn al het forum en de grote waterput in het centrum. Verder was het de gewoonte
bepaalde tempels in het randgebied te bouwen. Onderzoek in Pompeji leert dat de kroegen aanzienlijk
schaarser waren langs wegen die werden gebruikt voor processies. 1993 Iedere stad kende betere en
minder goede plekken. Seneca geeft dit aardig weer als hij de tegenstelling tussen deugdzaamheid en
genot illustreert. Genot “resideert in bordelen en drinklokalen. Deugdzaamheid ontmoet je in de
tempel, het forum, de raadzaal” aldus Seneca. Interessant is dat hij ook de badhuizen tot de minder
deugdelijke plaatsen rekende. 1994 Overigens was de sociale differentiatie tussen stadsdelen beperkt
en kenden de Romeinse steden bijvoorbeeld geen aparte achterbuurten. 1995 Wallace-Hadrill merkt op
dat rijk en arm van elkaar afhankelijk waren en daarom het contact niet uit de weg gingen. De rijken
hadden bijvoorbeeld de politieke steun nodig van de massa. En de armen kregen sociale en
economische bijstand van hun patroon. 1996
Wel was er een trend waarin de rijkeren dichter bij het centrum woonden, wat ook in Voorburg
zichtbaar is (afb. 16.5). Andere voorbeelden daarvan zijn onder meer bekend uit Cosa, Timgad en
Herculaneum. In Cosa lagen de rijkste huizen rond het forum. En in Timgad bevonden de grootste
percelen zich langs de hoofdweg (cardo maximus) naar het forum, terwijl langs de andere hoofdweg
ook de grotere percelen lagen. 1997 Grotere welvaart in het stadscentrum is een verschijnsel dat
eveneens bekend is uit middeleeuwse steden. 1998 In een volgend hoofdstuk worden de Voorburgse
huizen naar welvaart ingedeeld en zal blijken dat in de steekproef de loopafstand tot aan het centrum
voor de armste onderkomens met gemiddeld 167 meter het langst is. Voor de middencategorie ligt die
afstand met gemiddeld 108 meter op tweederde daarvan. En bij de rijkere huizen bedraagt de afstand
met gemiddeld 83 meter de helft, met de kantekening dat de steekproef voor deze laatste categorie
erg klein is (tab. 19.4).
Een tweede algemeen patroon is de voorkeur van de rijkere inwoners voor een woning in het
westen van de stad (afb. 16.5). Dit vanwege de heersende windrichting, die maakte dat in het westen
de overlast van geluid en stank minder was, zoals Vitruvius ook betoogt. Inderdaad bevinden
bijvoorbeeld in Pompeji de meeste grote stadsvilla’s zich in het westelijk deel van de stad. 1999 Het valt
op dat in Voorburg in insulae I - II de vrijstaande huizen in het westen staan. Ook de stadsvilla bevindt
zich in het westen van insula VII, in het westen van de stad. Leerlooierijen bijvoorbeeld, veroorzaakten
de nodige nare luchtjes omdat ze urine gebruikten om de haren van de huid los te weken. Looierijen
lagen daarom bij voorkeur aan de rand van de stad. Daarbij was veel water nodig, zodat de strook
grond langs het Kanaal van Corbulo een goede plek geweest moet zijn. Slachterijen leverden veelal
de huiden voor de looierijen en konden zelf ook de nodige overlast veroorzaken, zodat het goed
mogelijk is dat een aantal zich eveneens aan de kant van het Kanaal van Corbulo gevestigd heeft.
Bijkomend voordeel was dat beide veel afval voortbrachten, wat moeiteloos in het water gestort kon
1989
Risse 2001,70.
1990
Lex Ursonensis (78), ILS 6078; Wacher 1975,257 en 263; Nappo 1998,46; Kienzle 2008,415; Zie ook Digesta 43.8.1-2
(Boersma 1985,234).
1991
Buijtendorp 1987a,86.
1992
Korb 1984,264.
1993
Ellis 2004,377-378; Kleberg 1957,49-52 met kaart; Wallace-Haddrill 1995,43-45 en 54 plus fig. 3.2 en 3.10.
1994
Wallace-Haddrill 1995,39 citeert Seneca, De vita Beata 7.3.
1995
Jongman 1988,270; Wallace-Hadrill 1994,67; Laurence 1995,65; Pirson 1999,175.
1996
Wallace-Hadrill 1991,243.
1997
Brown 2000,16-18 en fig. 2-3 (Cosa en Timgad); De Kind 1992,256.
1998 Rottier 1988,117.
1999 Dickmann 1999,155 en Abb. 38.
641