393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

More documents

Recommendations

Info

De gelijkenis met tempels van Isis en Sarapis is interessant omdat op 7 juni 1624 op een onbekende plek in Voorburg een inscriptie is opgegraven die getuigt van de verering van Isis en waarschijnlijk ook Sarapis. De steen bevond zich aanvankelijk in Rijswijk, en later nog in Delft. Maar helaas is deze inscriptie inmiddels verdwenen. Dankzij vermeldingen door Hegenitius (1630) en Boxhorn (1632) is toch nog een en ander van het altaar bekend. 1491 Zo was dit circa vier voet hoog, twee voet breed en een voet dik. Ook is de inscriptie vrij nauwkeurig overgeleverd. Belangrijkste twistpunt is de vraag of in de eerste regel na Jupiter ook de Egyptische naam Sarapis stond, zoals Hegenitius en Boxhorn aangeven. 1492 Hees meent dat de tekst van Hegenitius en Boxhorn een goed uitgangspunt is. In de eerste regel zou dan sprake zijn van Jupiter Sarapis, een gelijkstelling van de Romeinse oppergod Jupiter met de Egyptische god Sarapis. 1493 Dat tezamen met Isis ook Sarapis werd aanbeden was zeer gebruikelijk. Vaak worden ze beide in inscripties genoemd en regelmatig stond naast de tempel van Isis ook een heiligdom van Sarapis. 1494 De tekst van de Voorburgse inscriptie zou luiden 1495 : I(ovi) O(ptimo) M(aximo) SARAPI ISIDI FRVGIFERO CAELESTI FORTVNA[ae] BONO EVENTO FELICITATI LARI VIALI E(t) GENIO LOCI L(ucius) LVCRETIVS PAL(atina) FAVSTINIAN(us) C(enturio) LEG(ionis) I M(inerviae) P(iae) F(idelis), PRO SE SVISQ[VE ARAM] CONSAC(ravit) In vertaling: “Aan Jupiter Sarapis, de beste, de grootste en vruchtdragende, Isis, de hemelse Fortuna, de Goede Afloop, het Geluk, de beschermer van de weg en de plaatselijke beschermgeest, heeft Lucius Lucretius Faustinianus van de Palatijnse stam, centurio van het Eerste Legioen Minerva, loyaal en trouw, dit altaar voor zichzelf en de zijnen gewijd”. De verering van Isis en enkele andere goden bereikte Rome in de 1e eeuw voor Christus en verspreidde zich verder via onder meer matrozen zodat de Isis-verering onder andere in havensteden populair was. Zo stond in Londen aan het eind van de 1e eeuw een Isis-tempel en beschikte blijkens inscripties Keulen ook over zo’n heiligdom. 1496 Hadrianus stimuleerde de verspreiding en richtte onder meer een Isis-tempel op in het Jordaanse Petra. 1497 Dat deze cultus ook tot het Cananefaatse gebied was doorgedrongen, illustreren Isis-beeldjes uit Den Haag, Valkenburg en mogelijk Noordwijkerhout. 1498 Verder is bij het onderzoek van BAAC in 2005 in Voorburg een bronzen buste van Sarapis opgegraven. 1499 De tempelcomplexen van Isis en Sarapis hadden een bijzondere vorm. Zo was er een apart gebouw (pursatorium) waarin het Nijlwater werd bewaard, water dat cruciaal was bij de plechtigheden. Ook werd deze tempel omgeven met een tuin die een speciale rol speelde in de ceremonie. 1500 En het tempelgebouw zelf had bewust een niet klassieke vorm. Zo zijn sommige Isis-tempels opvallend breed. 1501 Hees merkt op dat de Voorburgse inscriptie gezien de titel “pia fidelis” na 89 na Chr. opgericht moet zijn. En de tekst is uiterlijk in het eerste kwart van de 3 e eeuw opgesteld omdat het na de algehele verlening van burgerrecht in 212 na Chr. vrij snel ongebruikelijk werd om de stam (tribus) van de betreffende persoon te noemen. 1502 Als de inscriptie op een tempel van Isis (en Sarapis) betrekking heeft, bestond die cultus dus ergens in de periode 90 - 225 na Chr. Overigens is het bestaan van een dergelijke tempel in Voorburg verre van bewezen. Er werden in Voorburg meer 1491 Hegenitius 1630,145 e.v.; Boxhorn 1632,177; CIL XIII 1337* 1492 Byvanck 1935, II, nr. 350 met verwijzing naar CIL XIII 7610 uit Marienhause (CIL XIII 7610). 1493 Hees 2006,345. 1494 Engels 1990,103 en 105-106; Wild 1984,1746-1753 voor een overzicht met een tiental voorbeelden. 1495 Gebaseerd op Hees 2006,345 met kleine aanpassingen; Byvanck 1935,II nr 349; CIL XIII 1337*. 1496 Brouwer 1992,90; Brunsting 1964,124; Drinkwater 1983,208; De Blois 1986,43-45,220; Adkins en Adkins 2002,103. 1497 Petra: Witt 1971,236. 1498 Brunsting 1964,121-122; Glasbergen 1967,116; Brouwer 1992,88; Van Es 1981,259; Pars 1745,244, 474 en 507 over oude berichten over een Isis-beeldje uit Noordwijkerhout. 1499 Hendriksen 2009,290. 1500 Mau 1899,175; Jashemski 1979, 157. 1501 Mau 1899,163. 1502 Hees 2006,345. 580
Oosterse goden aanbeden die waarschijnlijk niet allemaal een eigen tempel gehad zullen hebben. Zo is er een beeldje van Bacchus gevonden die wel werd vereenzelvigd met Osiris en evenals Isis een wedergeboorte beloofde. Bacchus was een Grieks-oosterse god, een zoon van Zeus. Via de wijn, die hij ontdekt zou hebben en verspreid, kwam hij tot de mensen. 1503 Verder was bijvoorbeeld Cybele een andere godin die een leven na de dood beloofde en die ook in Voorburg werd vereerd. Een enkele inscriptie of beeldje maakt zeker nog geen heiligdom. De op basis van de gelijke oriëntatie misschien ook tot complex B behorende andere gebouwen lijken in de eerste plaats te bestaan uit een muur langs de hoofdweg met een kleine rechthoekige aanbouw met een ingang in het westen. Mogelijk gaat het om restanten van het tempelhof (temenos) dat bij de ‘Isis-tempel’ hoorde. Het vierkante vertrek kan dan een nis zijn geweest of bijvoorbeeld een ingang. 1504 De bovenkant bevond zich volgens Reuvens ongeveer drie voet (bijna een meter) onder het maaiveld, volgens de hoogtemetingen ongeveer op NAP niveau. 1505 Het muurwerk of fundament bestond uit “roode steenen, tegels en op den hoeken vooral graauwacken”. In de nis lijkt een “vloer van roode stukjes steen” te liggen. Er kwamen in en bij de nis verschillende bronzen munten tevoorschijn. 1506 De mogelijk oostelijke ommuring van het tempelhof zou de rand van de cardo maximus ruim overlappen. Dat maakt het waarschijnlijk dat dit muurwerk dateert van voor de stichting van Forum Hadriani. Als de tempel tot hetzelfde complex behoort, wat niet is bewezen, zou deze ook van voor de stichting van Forum Hadriani dateren. Of dat ook zo is zal de nog niet bekende datering van de waterputten mogelijk uitwijzen. Gezien de oriëntatie van de vermoedelijke tempel op het westen, zou de mogelijke muur van het tempelhof aan de achterzijde gelegen hebben. De tempel zou dan vrij dicht tegen de achterzijde staan, wat vrij gebruikelijk was. 1507 De afstand tot de achtermuur van het tempelhof zou in Voorburg ongeveer zeven meter zijn geweest, wat niet veel verschilt van de circa 8,7 tot 9 meter die bij de tempels van het Maasplein is gemeten van het tempelpodium tot de rand van het plein. 1508 Zijwaarts zou de hartafstand tussen de noordelijke tempelmuur en de noordelijke muur van het tempelhof ongeveer op twintig meter uitkomen. Met een ruim twaalf meter brede tempel was bij een symmetrische opstelling het tempelhof dan in totaal ruim vijftig meter breed (afb. 15.6). De tempelbreedte was dan ongeveer een kwart van het totaal, wat niet ongebruikelijk was. In die symmetrie past mogelijk ook de noordelijke uitbouw. Die bevond zich circa vijftien meter uit het hart van de tempel. Twee van dergelijke nissen zijn ook bijvoorbeeld aangetroffen aan de achterzijde van de temenos van de Cogognier tempel in Avanches. 1509 Bij volledige symmetrie zou de afstand tot een zelfde nis in het zuiden ongeveer dertig meter zijn. Bij de tempels in het Maasplein zijn in eveneens de oostelijke muur twee nissen gevonden met een onderlinge afstand van bijna negentien meter. 1510 Het Nijmeegse tempelcomplex aan het Maasplein was aan drie kanten omgeven met een zuilengalerij. Reuvens kan daarvan in insula IX de sporen over het hoofd hebben gezien. Maar een zuilengalerij kan ook ontbroken hebben aangezien die in dit soort complexen verre van standaard waren. 1511 Indien het complex ongeveer vierkant was, zou het oppervlak ongeveer 2500 vierkante meter zijn geweest. Dat is iets kleiner dan de circa 2.800 vierkante meter van het tempelterrein aan het Maasplein in Nijmegen en de circa 3.500 vierkante meter voor het tempelplein van de stenen tempel van Elst-Westeraam. 1512 De Voorburgse tempel zou met ruim twaalf bij dertien meter (circa 160 vierkante meter) circa zes procent van het tempelterrein hebben ingenomen, wat bijvoorbeeld ook ongeveer het aandeel is van de stenen tempel in Elst-Westeraam. 1513 In Nijmegen is het aandeel vijf procent als de porticus en aanbouw daar niet wordt meegeteld. 1514 Hoewel de geschetste combinatie van tempelhof en tempel tot de mogelijkheden behoort, is dat verre van bewezen. Mocht het om één complex gaan, dan zou de veronderstelde decumanus 4 volledig geblokkeerd zijn. Het is daarom ook denkbaar dat het bij het veronderstelde tempelhof om 1503 Etienne 1985,213; Zelle 2000,74. 1504 Vergelijk bijvoorbeeld de twee zij-ingangen tot de palaestra van de Heerlense thermen van elk circa 2 bij 5 meter: Van Giffen en Glasbergen 1948 plaat III. 1505 Reuvens Dagboek II,83 noemt 3 voet beneden maaiveld (=rond NAP); Tekening RA 30 c. 13 noemt voor het muurwerk 217 tot 223 centimeter beneden het nulpunt dat 2,12 m - NAP lag, met bij de noordwesthoek van de nis als uitzondering een iets hoger stuk op 190 centimeter beneden het nulpunt (= 0,22 m + NAP). 1506 Reuvens Dagboek II,83-87. 1507 Bogaers 1955,24; Derks 1998,202; Lewis 1966,134. 1508 Driessen 2007,222 tabel 4.4 (gemeten tot aan porticus). 1509 Trunk 1991,178, Abb. 122. 1510 Driessen 2007,222 tabel 4.4. 1511 Lewis 1966,135. 1512 Maasplein: Driesen 2007,15: 2800m2 (1322 m2 + 1478 m2) exclusief de porticus en aanbouw (4800 m2 inclusief); Elst- Westeraam: Van Enckevort 2005c,47. 1513 De tempel van fase 4 is 13,2 x 14,2 meter op 3.500 m2 (Van Enckevort 2005c,46). 1514 Driesen 2007,157 komt op circa 500 m2 (2x 14,5 x 17 meter) tempels op een terrein van 2800m2 (1322 m2 + 1478 m2) exclusief de porticus en aanbouw. 581
Page 1 and 2:
Deel II: het uiterlijk van Forum Ha
Page 3 and 4:
de norm van de Romeinse auteur Hygi
Page 5 and 6:
De lijn van de door Holwerda terugg
Page 7 and 8:
Ook de diepte van het fundament gee
Page 9 and 10:
een middeleeuwse muur, biedt helaas
Page 11 and 12:
De muurrestanten Het is voor de rec
Page 13 and 14:
espreking van de overige poorten wo
Page 15 and 16:
patroon van in de gracht gevallen d
Page 17 and 18:
de poort is hergebruikt. Het poortf
Page 19 and 20:
Dat wil zeggen een 0,9 meter breed
Page 21 and 22:
van de poorten mogelijk een fragmen
Page 23 and 24:
poort een eenheid met de weergang v
Page 25 and 26:
Het uiterlijk van de havenpoort kan
Page 27 and 28:
afkomstig kunnen zijn (afb. 9.4). D
Page 29 and 30:
Voor de stadspoorten valt ook een r
Page 31 and 32:
H 10 DE GEWONE WONINGEN De huizen i
Page 33 and 34:
in de Romeinse tijd niet al te veel
Page 35 and 36:
gebrek aan dakgoten de nodige overl
Page 37 and 38:
gebruik van het sterke eikenhout vo
Page 39 and 40:
noordelijke huizen noemt. De dikte
Page 41 and 42:
Voor het zuidelijke rijtje huizen I
Page 43 and 44:
Wallace-Hadrill merkt op dat huizen
Page 45 and 46:
ij de huizen in de Voorburgse insul
Page 47 and 48:
klimaat een belangrijke rol, een lo
Page 49 and 50:
van het schip De Meern 1. 355 De ve
Page 51 and 52:
plafondbalk hangen. Op een Romeins
Page 53 and 54:
Uitbouw (huis II.8B) dat slechts 20
Page 55 and 56:
maaiveld. 408 Zinkputjes waren bedo
Page 57 and 58:
niet geheel bij de nieuwe wegrichti
Page 59 and 60:
vanwege de complexe houding. Daarvo
Page 61 and 62:
circa vier meter brede uitbouw met
Page 63 and 64:
Ruim negen meter (33 voet volgens R
Page 65 and 66:
noorden van zijn hoofdsleuf groef,
Page 67 and 68:
loopt nog een greppelspoor dat over
Page 69 and 70:
wijnhandelaar in de nabijheid, wat
Page 71 and 72:
De gewichtsverdeling over de twee s
Page 73 and 74:
loop der tijd kon loslaten, zeker i
Page 75 and 76:
oostrand van de hoofdweg is ongevee
Page 77 and 78:
vergelijkbaar met de stoepen zoals
Page 79 and 80:
uitstekend dak om het water van de
Page 81 and 82:
insula II stonden) een zesde tot ee
Page 83 and 84:
een deur secundair verwerkt in een
Page 85 and 86:
ekende triclinium met drie ligbedde
Page 87 and 88:
aparte achteringang tot het erf en
Page 89 and 90:
Holwerda is opgegraven (afb. 11.6).
Page 91 and 92:
sporen zichtbaar die van de hokken
Page 93 and 94:
Vesuviussteden boven het maaiveld b
Page 95 and 96:
est van de tuin. In de andere hoek
Page 97 and 98:
kleine rechthoekige rookinstallatie
Page 99 and 100:
ter verfraaiing de erfafscheiding b
Page 101 and 102:
zoals bij de eerder besproken huize
Page 103 and 104:
aannemelijk maakt dat er relatief m
Page 105 and 106:
het noorden van insula II de andere
Page 107 and 108:
alleen het hoofd ontbreekt, uit een
Page 109 and 110:
uitgebouwd. Reuvens trof aan de zij
Page 111 and 112:
steen werd voor kelders belangrijk
Page 113 and 114:
vierkante meter (9 x 23,5 meter). D
Page 115 and 116:
Romeinse voet lang. De meeste overi
Page 117 and 118:
hoog. 889 Een Romeinse kelder in he
Page 119 and 120:
opgegraven (afb. 12.8). 908 Verder
Page 121 and 122:
een spoor dat schuin loopt en uitko
Page 123 and 124:
molensteen werd uitgegraven en uite
Page 125 and 126:
sigillata”. 958 Later merkt Reuve
Page 127 and 128:
H 13 DE STADSVILLA EN OMGEVING In i
Page 129 and 130:
meer belangstelling gehad te hebben
Page 131 and 132:
maximus) toegankelijk was via een s
Page 133 and 134:
een rij op z’n oorspronkelijke pl
Page 135 and 136:
uimte. Met 1,3 meter boven NAP lag
Page 137 and 138: goot, dus in de vermoedelijke binne
Page 139 and 140: grote vertrek was het fundament ver
Page 141 and 142: Aan het eind van hoofdstuk 12 is aa
Page 143 and 144: wat betreft de indeling sterk op he
Page 145 and 146: denkbaar dat (aanvankelijk) slechts
Page 147 and 148: werd de warme lucht onder de vloer
Page 149 and 150: ontbraken echter vaak bij militaire
Page 151 and 152: gefundeerd. Volgens Reuvens waren
Page 153 and 154: toegepast. 1202 Het is een aantrekk
Page 155 and 156: Reconstructie van het badhuis Hoe h
Page 157 and 158: een opening van circa 1,7 bij 1,7 m
Page 159 and 160: zuilen hebben gestaan. Gegeven de n
Page 161 and 162: De buitenafwerking Voor het uiterli
Page 163 and 164: Zoals vermeld werden de grote deuro
Page 165 and 166: experimentele Hadrianische architec
Page 167 and 168: Bij experimenten is gebleken dat de
Page 169 and 170: geval kon men de regeling toepassen
Page 171 and 172: het onderhoud van het badgebouw. 13
Page 173 and 174: voor vrouwen een tweemaal zo hoge e
Page 175 and 176: kanteeldak van de Heliniumpoort op
Page 177 and 178: verschillende goden worden vereerd.
Page 179 and 180: De breedte van ongeveer drie meter
Page 181 and 182: 2 e eeuw gebouwd of nog later in de
Page 183 and 184: Zoals gezegd is het met de beperkte
Page 185 and 186: opliep vanaf een niveau van 1,8 met
Page 187: gevallen trof hij vier voet onder h
Page 191 and 192: van het gebouw. 1529 Bewaard geblev
Page 193 and 194: verstoord. Het centrale bouwwerk is
Page 195 and 196: aan dat er ook zuidelijker perceelg
Page 197 and 198: ij het Huis bij de Havenmuur in ins
Page 199 and 200: Voorburg zijn concentrische gebogen
Page 201 and 202: ondergrondse stenen grafkamer bewaa
Page 203 and 204: Corbulo lag. Dat kanaal was in de b
Page 205 and 206: dichtgeslibd tot circa een meter be
Page 207 and 208: westelijke oeverconstructie, dat is
Page 209 and 210: Interessant was de vondst van een r
Page 211 and 212: de geul een hele reeks houten stake
Page 213 and 214: De dichtheid van gedraaid aardewerk
Page 215 and 216: geconserveerd, stelt Moeyes dat de
Page 217 and 218: ede haven. 1751 En het kon nog een
Page 219 and 220: een capaciteit boven de honderd ton
Page 221 and 222: torenpoorten zijn opgegraven, zou h
Page 223 and 224: als Waal en verderop Maas in de Oce
Page 225 and 226: volstaan met open bermgreppels aan
Page 227 and 228: woningen, zo’n tien procent. 1821
Page 229 and 230: werden opgehaald. De zware construc
Page 231 and 232: een aparte waterput werd gevuld. Bi
Page 233 and 234: lood. De bronzen pompen zijn gezien
Page 235 and 236: meeste wegen daarom verhard en spoe
Page 237 and 238: Met een breedte van twee voet en ee
Page 239 and 240:
waarschuwt Vegetius voor watervervu
Page 241 and 242:
Behalve dat stagnatie reden voor de
Page 243 and 244:
Rome. 1946 Alleen bij grotere stede
Page 245 and 246:
Hadriani dat een van zijn eerste cr
Page 247 and 248:
Ruim een tiende van het Pompejaanse
Page 249 and 250:
zoals in het Marokkaanse Volubilis
Page 251 and 252:
TABELLEN Tab 9.1: Maximale conserve
Page 253 and 254:
Tab 10.1: Variaties huisindeling in
Page 255 and 256:
Tabel 15.1 Overzicht opgegraven bee
show all

393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?