393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

espreking van de overige poorten worden gewezen op de mogelijkheid dat het hier (mede) om een
kleine poort gaat (poterne).
Nergens is van de stadsmuur het opgaande muurwerk teruggevonden. Daarom moet de dikte
daarvan afgeleid worden uit de breedte van het fundament. Vitruvius adviseert voor fundamenten van
een stadsmuur: “Ze moeten een stuk breder zijn dan het deel van de muur dat boven de grond zal
verschijnen, en ze moeten zo solide mogelijk worden aangelegd”. In de omgeving, waar de
bodemomstandigheden enigszins vergelijkbaar zijn, bieden Valkenburg aan de Rijn en Utrecht
voorbeelden van tot boven het oorspronkelijke maaiveld bewaard gebleven verdedigingsmuren. In het
nabijgelegen Valkenburg was de dikte van de muur van castellum 6 iets minder dan 2/3 van de
fundamentbreedte. In Utrecht lijkt dat dezelfde verhouding voor te komen of zelfs een relatief nog iets
breder fundament. 66 Dat zal in Voorburg niet veel anders zijn geweest. Het betekent voor het
opgaande muurwerk in Voorburg bij een fundamentbreedte van 1,3 meter een muurdikte van circa 0,8
meter. De versnijding bedroeg dan in totaal ongeveer een halve meter. De borstwering was op hoge
muren vaak het dunst omdat de ruimte er bij gebrek aan achterliggende aarde wal schaarser was en
bovendien de kans kleiner was dat de kantelen met geweld belaagd zou worden. Een voet was hier
de minimale dikte zoals voorbeelden illustreren op de hoge smalle muren van Nimes (borstwering 32
centimeter), Verona (ruim 40 centimeter) en Rome (45 centimeter). Bij lagere muren lijkt een breedte
van twee voet (circa 60 centimeter) de norm geweest te zijn, mogelijk omdat de kracht van eventuele
projectielen groter was. Deze breedte is onder meer vastgesteld bij de nog aanwezige borstweringen
van Carcassonne en Frejus, en de iets smallere borstwering van Gaer Gybi (55 centimeter). 67 Verder
duiden dekstenen erop dat dit de gebruikelijke maat was bij de veelal bescheiden muren in het
noorden. Voorbeelden zijn Londen, Trier, Rottweil en Okarben. 68 Dat was waarschijnlijk ook het
formaat in Valkenburg. Daar is van het castellum een deksteen gevonden van circa 0,7 bij 1,0 meter.
Bij een versnijding rondom van 1/6 e voet (circa 5 centimeter) paste die deksteen op een kanteel van
0,6 bij 0,9 meter, dus een twee voet dikke kanteel met een breedte van drie voet. Omdat de wal achter
de Voorburgse stadsmuur voldoende ruimte bood en de weergang relatief laag was, is een dergelijk
formaat voor Forum Hadriani ook het waarschijnlijkst. 69
Het uiterlijk van de stadsmuur
Dankzij losse vondsten valt ook een redelijk beeld te vormen van de bekleding van de muur, een
gezichtsbepalend aspect dat van groot belang is voor de reconstructie. Het opgaande muurwerk
bestond waarschijnlijk zoals gebruikelijk uit een kern van mortel met kleine brokken natuursteen, aan
weerszijden bekleed met handzame rechthoekige blokken tufsteen. Volgens opgraver Holwerda zijn
“vierkant behouwen steenen, die blijkbaar tot dien bovenbouw hebben behoord, vooral in de grachten
teruggevonden”. Ook aan de binnenzijde van de omwalling vond hij “vierkante breukstenen, groot en
klein, van den bovenbouw van den muur”. Mogelijk is bij de sloop de borstwering deels naar binnen
gevallen en zijn stenen onderaan de voet van de wal beland. Iets ten zuiden van de verbreding in de
stadmuur vond Holwerda namelijk een serie van ongeveer vijfentwintig stenen op ruim 6,5 meter van
de muur, precies de breedte van de wal. 70 In 1993 kwamen bij het verwijderen van een olietank ook
een aantal brokken tufsteen tevoorschijn die waarschijnlijk afkomstig waren uit de gracht voor de
stadsmuur. 71
Het gaat bij de verschillende los gevonden tufstenen blijkens Holwerda’s eindverslag om
“bouwtufsteen” uit de Duitse Eifel, “en wel uit de buurt van Weibern, Riedel, Bill of Ettrigen”. Er is
kennelijk een andere steengroeve gebruikt dan in het nabijgelegen fort in Valkenburg waar tufsteen uit
het Duitse Brohltahl is toegepast. 72 Holwerda vermeldt bij zijn determinatie van de Voorburgse stenen
namelijk nadrukkelijk dat het niet gaat om “trastufsteen uit de Brohl- of Netterdalen”. 73 Beide gebieden
liggen vrij dicht bij elkaar in een streek bij Andernach zodat de afkomst toch redelijk goed bekend is.
Bij beter bewaard gebleven Romeinse verdedigingsmuren in onder meer Valkenburg en Utrecht
waren de steenlagen zo’n halve voet (circa vijftien centimeter) hoog, de circa twee centimeter hoge
66
Van Giffen 1948 plaat 7 en Van Giffen 1955 plaat 5-6 (Valkenburg); Ozinga en De Weerd 1989a,53 afb. 24 en Ozinga en De
Weerd 1989c,110 en afb. 72 (Utrecht); Buijtendorp 1988d; Driessen 2007,111 komt op verhoudingen van 0,71 tot 0,9, wat een
muurdikte tussen de 0,92 en 1,17 meter zou opleveren. Hier wordt de verhouding uit Valkenburg en Utrecht aangehouden
omdat die voorbeelden uit de directe omgeving komen.
67
Woods 2002,306; Blanchet 1907,213; Fourdrin 2002,312-313.
68
Grenier 1958,520; Buijtendorp 1988d,11-12.
69
Buijtendorp 1988d,11-12.
70
Holwerda 1913, 17, 28 en afb. 16.
71
De Jager 2006c,488; Milot 1993d.
72
Van Giffen 1948,284.
73
Holwerda 1911,16; 1912,17 en 28 (met “steenen” aangegeven op afb. 16); 1923,151 en 191.
405