393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

molensteen werd uitgegraven en uiteen viel. Het is overigens ook denkbaar dat de maalsteen was
opgeborgen in een houten bergplaats of kelder waarvan er naar nog zal blijken wel meer waren in
deze insula. In beide gevallen zou de steen met een bakkerij te maken kunnen hebben omdat
Romeinse bakkers meestal hun eigen graan maalden. Met dertig voet (negen meter) breedte waren
de huizen in insula VIII ruim genoeg om er een bakkerij in onder te kunnen brengen, zo illustreren
voorbeelden uit onder meer Pompeji. 944 Het is onbekend of het Huis met de Maalsteen daadwerkelijk
zo breed was, maar gezien de vaste breedtematen in insula VIII is dat goed mogelijk. Helaas
ontbreken nadere gegevens over deze woning
Bij maalstenen met een diameter groter dan zes decimeter was een speciale aandrijving nodig
met een tredpad rondom de molen. 945 De molen kan heel goed in een ongeveer negen meter brede
woning gepast hebben. Dat illustreert de reconstructie die Beek maakte van zo’n molen(afb. 12.15).
Uitgangspunt daarvoor was een ongeveer even grote maalsteen die door het AAC in de zuidoosthoek
van insula IX is opgegraven. Deze lag in een waterput uit de tweede helft van de 2 e eeuw. 946 Met de
reconstructie wordt ook de functie van de door Reuvens opgegraven steen duidelijk. Een complete
molen bestond uit een maalkoppel van twee stenen: een vastliggende liggersteen en de erboven
ronddraaiende lopersteen. De liggersteen is van boven bol (convex) terwijl de bovenliggende
lopersteen aansluitend hol (concaaf) is (afb. 12.15). De door AAC opgegraven maalsteen was een
lopersteen met een diameter van 77 centimeter en een oorspronkelijke hoogte van ongeveer 20
centimeter. De door Reuvens opgegraven steen was gezien de tekening een liggersteen die
ondersteboven in de grond is gevonden (afb. 12.13). Dat verklaart dat deze steen slechts 9 centimeter
dik was bij een nog iets grotere diameter van 82 centimeter. Het maalvlak van dergelijke stenen
vertoonde groeven (‘scherpsel’). De door AAC opgegraven maalsteen was van tefriet, een type
basaltsteen uit de omgeving van Mayen. De 26 losse delen van maalstenen die BAAC in 2005 op
verschillende plekken in insula V/X heeft opgegraven, waren allen eveneens van tefriet. 947 Dat was
ongetwijfeld ook het materiaal van de maalsteen van Reuvens omdat dit vulkanische gesteente daar
het beste geschikt voor was. Dankzij de poreuze vorm bleef het maalvlak scherp als de maalsteen
sleet. Het was voldoende om de groeven op gezette tijden bij te werken. De door Reuvens
opgegraven maalsteen had een 11 centimeter breed gat voor de draaispil.
De door AAC opgegraven maalsteen was een achtste tot een vijfde afgesleten waardoor de dikte
aan de rand nog maar 15,2 tot 17,5 centimeter bedroeg. Uit het slijtageverschil van de buitenrand tot
maximaal 2,3 centimeter concludeert Beek dat de molen asymmetrisch werd aangedreven. Twee
gaten bovenin de steen vertonen het dubbele spoor van een ijzeren klemarm waarmee tezamen met
een ijzeren spie de houten aandrijfboom of trekboom werd vastgezet. De lopersteen met trekboom
moet bij elkaar ongeveer 150 kilo hebben gewogen. Dat was voor een enkel persoon te zwaar.
Daarom was minimaal een aandrijving nodig door twee personen, een persoon aan weerszijde van de
steen. Maar op basis van de asymmetrische slijtage moet er volgens Beek in dit geval slechts een
aandrijfkracht zijn geweest. Dat moet bij dit formaat een ezel zijn geweest zoals bekend is van
Romeinse afbeeldingen. In de reconstructie is de trekboom ongeveer 1,75 maal zo lang als de
diameter (82 centimeter) van de maalsteen (afb. 12.15). Dat betekent een ongeveer 1,45 meter lange
trekboom waarvan de lengte ongeveer de straal van het tredpad aangeeft. Daarmee had het tredpad
een diameter van circa 2,9 meter. 948 Dat komt goed overeen met een in het castellum in Valkenburg
opgegraven tredpad met een diameter van drie meter, gemaakt uit straalsgewijs gelegde platte,
wigvormige houten balkjes. In Valkenburg stonden ook binnen het tredpad nog de vier houten
hoekpalen van de molenconstructie zelf. 949
Zo bezien was er in de woningen van insula VIII net als in Pompeji plaats voor drie of vier van
deze molens in dezelfde ruimte. 950 Van boven bezien liep de ezel met de klok mee. Dat concludeert
Beek uit het feit dat de meeste slijtage zich op circa 50 graden ten opzicht van de trekboom bevindt.
De werking was verder vrij simpel. Tijdens het rondlopen zakte het graan vanuit een trechter bovenop
de molen naar beneden en zakte vervolgens via de maalvlakken als meel naar de meelring rond de
molen. Een aan de trekboom bevestigde meelschuiver, schoof de meel door de meelring via de
uitloop in een meelbak die op de grond stond. Waarschijnlijk kon met wiggen de afstand tussen
lopersteen en liggersteen worden ingesteld om de fijnheid van de meel te regelen.
944
Ook onder andere in ruimte van circa 10 x 10 meter in Bliesbrück: Ditmar-Trauth 1995,121; Pirson 2007,462 over combinatie
bakken en malen.
945
Kars 2005,277; Cool 2006,74.
946
Beek 2009,1-5 en afb. 1-4; waterput S4199 in werkput 3 van AAC (koot 2009,38 en afb. 8).
947
Gazenbeek 2009a,253.
948
Tot zover reconstructie in Beek 2009.
949
Opgraving 1943; foto De Hingh en Vos 2005,106.
950
In Pompeji had een beetje bakker 3-4 molens: Mau 1899,380.
515