393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

gefundeerd. Volgens Reuvens waren “de meeste nog ter hoogte van eene el [= 1 meter] bewaard”. 1180
Reuvens vond onder de zuidelijke steunbeer op 13 centimeter beneden NAP de “top van houten paal
onder het fundament”. 1181 Dat zou betekenen dat de steunberen tot bijna een meter boven NAP
bewaard waren, vermoedelijk tot net iets onder het Romeinse loopniveau. De buitenmaten van het
fundament bedragen circa acht bij twintig meter. Het betreft klaarblijkelijk een Romeinse watertoren, dit
mede op basis van de sterke gelijkenis met een zeer goed bewaard gebleven exemplaar in de
Stabiaanse thermen in Pompeji. Ook bij de uit de tijd van Hadrianus daterende grote thermen in Xanten is
een dergelijke watertoren aangetroffen die aan de onderkant eveneens uit drie rechthoekige ruimtes
bestaat. 1182 Opmerkelijk detail is dat de steunberen in Voorburg net als in Pompeji later waren
aangebracht. 1183 Ze staken in Voorburg ongeveer één meter uit en waren tussen de een en twee meter
breed. 1184 Reuvens vond zo’n vier meter ten noorden van het middelste vertrek een “stuk vloer bestaande
uit keisteentjes en kalk”. Het fragment was ruim 1 bij 3,5 meter groot (afb. 14.5). Mogelijk is dit van een
naar het noorden omgevallen wand van het waterreservoir afkomstig. Dat geldt mogelijk voor alle
“steenen beddingen” die hij direct langs het complex aantrof. 1185 Beton was uitermate geschikt om zo’n
reservoir waterdicht te maken. 1186 De technische werking van de constructie wordt besproken aan het
eind van hoofdstuk 15.
Doordat Reuvens niet in het westen groef, is onbekend of het badhuisterrein in het westen met een
stenen muur was afgesloten, zoals in Heerlen. Aan de noordkant vormde de buitenmuur van de stadsvilla
vermoedelijk een bruikbare begrenzing. Het perceel van het badhuis nam inclusief binnenplaats de helft
van insula VII in beslag, een halve insula met de afmeting van 200 bij 125 voet ofwel 2.200 vierkante
meter (0,2 hectare). Dat is vergelijkbaar met de 0,25 hectare die het Heerlense badhuis innam. 1187 Het
Voorburgse badgebouw zelf had inclusief watertoren een oppervlak van bijna 900 vierkante meter. 1188
De bouwers en fasering
Het badhuis behoorde waarschijnlijk tot de eerste paradepaardjes van Forum Hadriani. Een badhuis
behoorde, naast het forum, tot de belangrijkste openbare gebouwen. Hadrianus, de stichter van Forum
Hadriani, hechtte volgens zijn biograaf veel waarde aan openbare baden. “Hij baadde vaak in de
openbare badhuizen, zelfs met het gewone volk”. Hadrianus schonk zelf veel baden aan steden. Hij
was zich ongetwijfeld bewust van de positieve symbolische uitstraling van het Romeinse gezag dat in
een dergelijk monumentaal publiek gebouw was belichaamd. 1189 Het was met name een voorbeeld
van wat Driessen ‘monumentaliteit van de bedwongen natuur” noemt. 1190 In het badhuis werden zaken
als waterstromen en warmte volledig beheerst.
Het is aannemelijk dat Forum Hadriani de baden aan Hadrianus te danken had. Een veelheid van
factoren geeft namelijk aan dat de bouw kort na zijn bezoek is begonnen. Interessant voor de datering
zijn allereerst de door Reuvens opgegraven fraaie wandschilderingen die hoogst waarschijnlijk uit de
grote hal afkomstig zijn. 1191 De schildering met rode panelen tussen zuilen en kandelabers lijkt sterk op
dergelijke wanden uit Keulen en het Franse Genainville. Deze zijn in dezelfde periode gemaakt: in het
tweede kwart van de 2e eeuw (Keulen) en in de eerste helft van de 2e eeuw (Genainville). 1192 Na het
midden van de 2e eeuw wordt dit soort “kandelaberwanden” zeldzaam. 1193 Dat zou de bouw van het
Voorburgse badhuis in de periode 121/122 – 150 na Chr. plaatsen. In die tijd waren de warmwaterkuipen
al rechthoekig en was het gebruikelijk geworden tepidaria van een ronde nis te voorzien, zoals in
Voorburg het geval was. Verder zijn bij het badhuis zogeheten tegulae mamatae gevonden, afkomstig
van een verwarmingstype dat in het begin van de 2 e eeuw uit de mode raakte. In Italië raakten ze al aan
1180 Reuvens Dagboek II, 163 en tekening RA 30.e.30. Heipaal: Reuvens Dagboek I, 151 en 155; Reuvens 1828,2; Vergelijk
Holwerda 1923,5.
1181 Zuidelijke steunbeer op kaart RA 30.c.10 met 2,23 beneden het meetpunt op 2,12 m + NAP.
1182 Zieling 1999,43-46; Eschebach 1979b,32-34 en Abb. 12b. Vergelijk steunberen reservoir thermen Trajanus Rome (Connoly
en Dodge 1998,240), Cisterne in Turkije (Lamprecht 1987,87) en baden Dchar Jdid (Nielsen 1990 deel II,126 fig. 127 (C124).
1183 Eschebach 1979b,33-34.
1184 Tekening 5.2 (=RMO RA 30e30) toont detail fundament steunbeer van circa 1,3 x 1,3 m.
1185 Reuvens Dagboek I,241, ten noorden van P, zie schets Reuvens Dagboek I,235, ad fig. 4 bij 12 voet in onregelmatige vorm;
Reuvens 1829 met tekening.
1186 Jansen 2002b,132-133.
1187 Van Es 1981,148; Nielsen 1990,21.
1188 Namelijk 105m2 voor de watertoren en 780m2 voor de rest van het badhuis (Buijtendorp 1996,226 en noot 75).
1189 Spartianus, Historia Augusta, Vita Hadriani XVII; Nielsen 1990,1 en 149; Neudecker 1994,151; Yegül 1992,128 en 423;
Brödner 1992,243.
1190 Driessen 2007,22.
1191 Hierover uitvoerig Buijtendorp 1996,268-271.
1192 Een wat vroeger voorbeeld met dergelijke rode panelen met zuilen is de uit het eind van de 1 e eeuw daterende Adelaar-
gigantenwand uit insula 19 in Xanten.
1193 Datering Moormann 1983-84,74-75. Vergelijk Linfert 1975 Taf. 27 en 32; Ellis 2000,121.
543