393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

Rome. 1946 Alleen bij grotere steden waren behalve in het centrum, ook elders meer publieke latrines
nodig.
Hoewel natuurlijk het bestaan van meer publieke latrines in Voorburg niet valt uit te sluiten, zullen het
er van deze omvang in ieder geval niet veel meer zijn geweest. In Romeinse steden bevinden de meeste
openbare latrines zich namelijk bij publieke gebouwen. Bovendien lag het accent op de openbare
thermen. Daarvan bezat Forum Hadriani gezien het beperkte inwonertal waarschijnlijk geen tweede
complex van vergelijkbare omvang. Behalve de thermen, gaat het in bijvoorbeeld Pompeji om openbare
gebouwen die zich waarschijnlijk niet binnen de stadsmuren van Forum Hadriani bevonden: het odeon,
het theater en de palaestra bij het amfitheater 1947 Bovendien kende Voorburg een technische beperking:
er waren maar weinig locaties met voldoende spoelcapaciteit.
Zoals gebruikelijk namen de Romeinen in Voorburg niet de moeite het riool tot ver buiten de stad
te voeren. Het hoofdriool komt simpel uit op de verdedigingsgracht, nog geen twintig meter buiten de
stadsmuur. Ook als deze gracht regelmatig werd geleegd, zal het niet fris zijn geweest. Bovendien
stroomde de viezigheid naar het Kanaal van Corbulo en waarschijnlijk ook de insteekhaven. In Xanten
is de situatie vergelijkbaar en zijn bij het einde van de verdedigingsgracht, waar deze loosde op een
Rijnarm, sporen van vervuiling aangetroffen. Als gevolg van het hoge nitraatgehalte in het vuile water
groeiden er de giftige waterranonkel en strandzuring. 1948 Het werpt zeker een ander licht op de
Romeinen die dankzij hun badhuizen de reputatie genieten schoon te zijn geweest. 1949 Daarbij komt
het afval dat zonder riool direct in de insteekhaven werd gestort. En ook de erven die geleidelijk
volraakten met afvalgaten droegen bij aan de vervuiling. Onder meer Lucretius klaagde over stinkende
afvalkuilen. 1950 Het was in feite milieuvervuiling, een algemeen verschijnsel waar Plinius zich al zorgen
om maakte: “Wij vergiftigen ook rivieren en de elementen van de natuur zelf; zelfs datgene wat juist
onze levensbron is, wenden wij aan tot verderf.” 1951
1946
Pompeji had circa tienmaal zoveel inwoners en 9 openbare toiletten. Rome was ongeveer honderdmaal zo groot als Forum
Hadriani en nog dichter bevolkt, en bezat rond 300 na Chr. 144 publieke latrines: Connoly en Dodge 1998,133; Meijer
2001,117; Lamarcq 1993,33 (Rome); De Blois 1986,46; Neudecker 1994,21; Herculaneum toont dezelfde dichtheid met één
openbare latrine (bij forumthermen) per vijf opgegraven hectare (Neudecker 1994,19; Jansen 2002b,95 noot 32, 108 en 190).
Timgad had er aanvankelijk ook maar één (Neudecker 1994,113-114). Ostia had er in verband met meeretage-woningen per
hectare relatief veel (Jansen 2002b,190-191).
1947
Jansen 2002b,59 en fig. II.78; Neudecker 1994,20-21 Abb. 4.
1948
Rieche 1994,25.
1949
Thüry 2001,59 relativeert de properheid van de Romeinen.
1950
Ramage 1983,72; Carcopino 1987,51; Lucretius, De Natura Rerum VI,1022.
1951
Plinius, Naturalis Historia 18,3; vertaling door Van Gelder, Nieuwenhuis en Peters (2004).
635