393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

De overkapping van bijna negen meter was voor de Romeinen geen enkel probleem. Zo werd in Trier
bij de Aula Palatina een drievoud (27 meter) zonder enige tussensteun overbrugd. 1264 Soms bezat een
dergelijke hal een dicht plafond. Maar vaker was er een open constructie waarin de dakkap met houten
dakspanten zichtbaar was zoals Vitruvius dat beschrijft. Die spanten waarin van binnen voor het gezicht
een belangrijke factor. Het hout was met de hand bewerkt wat zichtbare onregelmatigheden in de balken
opleverde. Voor een hal van dit formaat is een afstand van ruim drie meter tussen de dakspanten
gebruikelijk. 1265 Mede dankzij de fraaie wandschilderingen met rode panelen tegen een zwarte
achtergrond had de hal een statige uitstraling.
Aan de noordzijde van de hal bevond zich de latrine. Alleen de fundamenten van de muur zijn
teruggevonden. Maar het interieur van dergelijke latrines is goed bekend van elders, bijvoorbeeld een
goed bewaard noordelijk exemplaar in het Britse Housesteads. Rondom liep langs de wanden een
zitbank met ronde gaten, waarop de gebruikers onbeschaamd naast elkaar zaten (afb. 14.9). Onderzoek
in de Villa Hadriana in Italië maakte duidelijk dat de privacy van een individueel toilet zeker werd
gewaardeerd. Maar voor openbare gelegenheden waren groepstoiletten kennelijk een acceptabele
oplossing. Daarbij dient bedacht te worden dat de veel gedragen tunica en vergelijkbare kledingvormen
zoals een rok, meer privacy boden dan tegenwoordig een broek. 1266 De gaten in de toiletzittingen waren
zo’n twee decimeter in diameter. Vaak ging het om houten zitplaatsen die rustten op stenen steunen die
uit de muur staken. In het Britse Neatham is een fragment van zo’n houten toiletzitting opgegraven. 1267
Onder de zitbank liep een riool dat veelal 1,5 tot 2 voet breed was. Anders dan in een modern toilet,
bevond zich niet direct onder de zitting een bak en viel een en ander direct in de afvoer diep onder de
grond. Daardoor was het mogelijk aan de voorkant een tweede opening aan te brengen die de reiniging
vergemakkelijkte. Voor de zittingen langs liep een open goot, in de thermen van Kempten op zo’n
driekwart meter vóór de zittingen. Bij een breedte van anderhalf decimeter was de goot in Kempten
ongeveer één decimeter diep, wat een gebruikelijke maat was. In bijna alle openbare latrines stond een
grote bak met water om de handen te wassen. 1268 Het lange fundament in de Voorburgse latrine droeg
mogelijk zo’n zware waterbak.
De toiletruimtes waren doorgaans donker en slecht geventileerd. Zo was de latrine in de Stabiaanse
thermen in Pompeji schaars verlicht met kleine vensters van 58 bij 70 centimeter. In het oosten van het
Imperium kwamen weliswaar rijk uitgevoerde ‘pronklatrines’ voor met onder meer zuilen en versierde
banken, maar die schijnen in het Noordwesten niet of nauwelijks gebouwd te zijn. Daar beperkte de
weelde zich tot hier en daar een wandschildering. 1269 Ook werd regelmatig een beeltenis van Fortuna
geplaatst als afweer tegen de toiletdemonen. Die konden, naar men geloofde, via beerput of riool naar
boven komen om de bezoeker te belagen. 1270 Het was een niet geheel ongegronde angst aangezien
publieke toiletten een bron van besmetting geweest kunnen zijn. Erg fris zal het er in ieder geval niet zijn
geweest aangezien de Romeinen nog geen stankafsluitende sifons kenden. Zodoende kwam er
waterstofsulfide (H2S) vrij en methaan (CH4) wat de nodige stank veroorzaakte. 1271
Bovenstaande beschrijvingen geven een bruikbare indicatie van de ruimtelijke afmetingen van het
badhuis. Het resultaat is geloofwaardig, ook in bouwtechnisch opzicht. Verderop zullen de afmetingen van
de watertoren worden berekend. De rest van het badhuis had een oppervlak van ongeveer 780 vierkante
meter en een inhoud van circa 7.000 kubieke meter. Dat komt neer op een gemiddelde hoogte van negen
meter. De bouwmassa inclusief betonnen vloeren, pannendak en houtwerk is berekend op ongeveer
1.500 kubieke meter. Met een gemiddeld gewicht van Romeins muurwerk van 2.500 kilo per kubieke
meter, is dat goed voor een gewicht van bijna 4.000 ton. Met een oppervlak van het fundament van circa
tweehonderd vierkante meter, bedroeg de gronddruk zodoende grofweg twee kilo per vierkante
centimeter (20 N/mm2). Dat is zoals eerder aangegeven bij de reconstructie van de stadmuur en
stadspoorten in hoofdstuk 9, nog net acceptabel op de Voorburgse zandrug. 1272
1264
Boon 1974,112; Reusch 1955.
1265
Traditioneel bedraagt de spantafstand 3-4 meter (Van der Tol 1982c,118); Ook wordt wel een derde van de overspanning
aangehouden (Van der Tol 1983,280), in casu 1/3 x circa 9 meter.; Bij een zeer oude kathedraal in Syracuse met een Romeins
daktype, met vergelijkbare omvang als de Voorburgse hal, stonden de dakspanten 3,33 meter uit elkaar. Bij de oude Sint
Paulus Basilicus in Rome was dat 3,4 meter. Adam 1984, 226 en 229; Choisy 1883,153.
1266
Dupont 2008,108-109.
1267
Wacher en Burnham 1990,268.
1268
Buijtendorp 1996, 309-310; Waslander 1994,35; Lamarcq 1993,37; Neudecker 1994,50 en Abb. 19; Koloski 1996,81-82 en
afb. 4-5; Jansen 2002b,59-62, 156; Eschebach 1979,24; Kleiss 1962,35; Krencker 1929,231 en 234.
1269
Eschebach 1979b,13 en 24; Neudecker 1994,21,58 en 135; Koloski 1996,80-81 en afb. 6.
1270
Dupont 2008,109.
1271
Neudecker 1994,43; Koloski 1996,81 en 84.
1272
Buijtendorp 1996,310, 312 en noot 75.
552