393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

de eerste bouwactiviteiten. De bouw van de Trajanusthermen in Rome nam vijf jaar in beslag. De bouw
van de eveneens grote Antonijnse thermen in Carthago begon in 145 na Chr. en was pas zeventien jaar
later gereed in 162 na Chr. 1338 Omdat het Voorburgse badhuis ongeveer tweemaal zo groot was als dat in
Vindolanda, kan de bouwploeg ook tweemaal zo groot geweest zijn zonder dat men elkaar in de weg liep.
Met circa veertig man zou de bouwtijd dan naar schatting op twee tot drie jaar zijn uitgekomen. Uiteraard
is een nog grotere bouwploeg met een nog kortere bouwduur denkbaar, maar bij te grote aantallen verliep
het werk niet meer erg efficiënt. Met de beschikbare gegevens is een bouwtijd van één of enkele jaren
daarom het aannemelijkst.
De bouwmassa (steenverbruik) bedroeg, inclusief het bijbehorende houtwerk en de watertoren, zo’n
2000 kubieke meter. 1339 Dat is vergelijkbaar met het geschatte steenverbruik van ruim 350 meter
stadsmuur of vijf Helinumpoorten. De inhoud van het badhuis had een volume van zo’n zevenduizend
kubieke meter. Dat is bijna evenveel als de inhoud van alle huizen in insula II bij elkaar. 1340 Het illustreert
de relatief grote omvang van het project. Dat men die inspanning leverde illustreert het grote sociale
belang van baden in die tijd.
Het gebruik van de Reuvensbaden
Met uitzondering van de stadsvilla, bezat geen van het zesentwintig onderzochte Voorburgse huizen
een eigen bad. Rijk en arm, zonder onderscheid, bezochten het publieke badhuis. Er werd zelfs kritiek
geuit op lieden die veel slaven naar de baden meenamen omdat ze zo sociale verschillen
benadrukten op een plek waar iedereen gelijk moest zijn. 1341 De baden groeiden uit tot een sociaal
ontmoetingscentrum met winkels, sportveld en eetgelegenheid. Tacitus schaarde de baden dan ook
onder de belangrijkste verworvenheden voor de bevolking. Het sociale belang was zo groot dat
sluiting van de baden als een zware straf voor een gemeenschap werd gezien. 1342 Gezien het
massale bezoek, was het een aantrekkelijke plek om publiekelijk te pronken met bouwkundige
hoogstandjes. Zo bezaten de Voorburgse thermen de fraaiste wandschilderingen die tot dusver in
Forum Hadriani zijn aangetroffen. Ze behoren zelfs tot de fijnste die in Nederland zijn opgegraven.
Ook zijn de dikste zuilen van Voorburg bij het badhuis tevoorschijn gekomen. En de technische
installatie kende in Voorburg zijn gelijke niet.
Er vallen indicatieve schattingen te maken van het aantal baders en het verbruik van water, brandstof
en olie, dat daarmee gepaard ging. De verwarmde badkuipen hadden in Voorburg gezien hun omvang bij
elkaar een capaciteit van naar schatting twintig tot vijfentwintig personen. 1343 Dat past goed bij de omvang
van het badhuis. De badvleugel was met circa tien bij dertig meter zo’n driehonderd vierkante meter groot,
zodat er 12 tot 15 vierkante meter per bader beschikbaar was. Dat sluit opmerkelijk goed aan op cijfers uit
Rome. Volgens Olympiodorus hadden de thermen van Diocletianus de capaciteit om gelijktijdig 3.000
mensen een bad te kunnen laten nemen. Voor deze badinstallatie is dat ruim 11 vierkante meter per
persoon. Voor een ander complex, de thermen van Caracalla, noemt hij een capaciteit van 1.600 baders,
goed voor 15 vierkante meter per persoon. 1344 De 12 tot 15 vierkante meter per bader in Voorburg komen
dus heel aardig overeen met de 11 tot 15 vierkante meter in Rome. Uiteraard dienen dergelijke
berekeningen met de nodige voorzichtigheid gehanteerd te worden, maar ze geven wel een indicatie. Dit
temeer omdat de Romeinse bouwers van dergelijke vuistregels gebruik gemaakt zullen hebben omdat ze
zich ergens op moesten baseren. Een en ander versterkt de geloofwaardigheid van de inschatting dat in
Voorburg twintig tot vijfentwintig baders tegelijk konden baden.
De capaciteit moest worden verdeeld over mannen en vrouwen. Aanvankelijk werd er gemengd
gebaad zoals bronnen uit de 1e eeuw meedelen. Maar door Hadrianus werd dit verboden, een maatregel
die met enkele uitzonderingen gehandhaafd bleef. In Pompeji waren er aparte badinrichtingen voor
vrouwen en mannen, maar dat was vrij zeldzaam. In kleinere plaatsen die zich niet meer dan één groot
badhuis konden permitteren, zoals waarschijnlijk Voorburg, waren er aparte openingstijden. 1345 In dat
1338
Yegül 1992,190 noot 9 en 192 noot 8 en 14; Brödner 1992,72-73 (Trajanusthermen van 337 bij 296 meter).
1339
Circa 450m3 voor de watertoren (Buijtendorp 1996,227) en 1500m3 voor de rest van het badhuis (Buijtendorp 196,310).
1340
Buijtendorp 1996,310 en 312 en noot 75 en 77: 13 huizen ad 600 m3.
1341
Nielsen 1990,131; Clemens van Alexandrië, Paedagogus III 9,4,7,3.
1342
Meusel 1960,168; Yegül 1992,30 en 41; Libanius, Oratio II,305; Tacitus, Agricola 21.
1343
Drie kuipen van gemiddeld 5 meter: 15 meter. Bij zitbreedte van 4/4 meter per persoon totaal 20 baders zittend naast elkaar.
Bij zitbreedte 0,6 meter ruimte voor 25 mensen; Vergelijk Blyth 2000,88 met circa 10 personen in kuipen vrouwendeel
Stabiaanse thermen.
1344
Yegül 1992,146, 164 en 190 noot 8: Badblok Caracallathermen 24.000 m2 en thermen Diocletianus 34.000 m2; Brödner
1992,221 en 224 en 232.
1345
Gemengd baden: Varro, De Lingua Latina 11,41,68; Martialis, Epigrammata 7,67, 3,51, 3,72, 11,47; Juvenalis, Satirae
6,412; Ovidius, Ars amatoria 3,634 (Yegül 1992,42 noot 88). Verbod: SHA Hadrian 18,10; SHA Marcus Aurelius 33,8; SHA
Heliogabalis 31,7 (heringevoerd); SHA Alex Severus 54,2 (weer afgeschaft); Plinius, Naturalis historia 33,153. Zie ook Dio
Cassius, Historia Romana 69,8 en Codex Justinianus 5,18 en 11,2; Nielsen 1990,147-148; Yegül 1992,33; Versteeg 1994,17.
560