393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

wat betreft de indeling sterk op het Voorburgse complex en is uitzonderlijk goed bewaard gebleven. Het is
bovendien voor bezichtiging toegankelijk. 1091
Reuvens groef de Voorburgse thermen bijna geheel op, met uitzondering van het westelijke deel. Hij
legde met behulp van hoogtemetingen het niveau van vloeren en funderingen vast en nam het complex
op in zijn grote gekleurde plattegrond met circa schaal 1 : 140. Tevens liet Reuvens detailtekeningen
maken van het muurwerk en een nabijgelegen grote waterput. 1092 Deze laatste is in 1988 door de ROB
met hulp van leden van de Archeologische Werkgroep Voorburg (AWV) weer opgegraven. Dat onderzoek
bevestigde dat de tekeningen van Reuvens vrij nauwkeurig zijn. 1093
Het muurwerk van het badhuis was volledig uitgebroken. Reuvens dacht zelfs dat de slopers buskruit
hadden gebruikt omdat hij daarvan op twee plaatsen sporen meende te herkennen. 1094 Maar
aannemelijker is dat het gaat om roet van stookgaten, een kenmerkend onderdeel van Romeinse
thermen. Dat neemt niet weg dat op de meeste plaatsen de sporen van het badhuis tot decimeters onder
het Romeinse maaiveld zijn verwoest. Daardoor zijn bijvoorbeeld stenen afvoeren doorgaans verdwenen.
Bekend is dat het fundament bestond uit grauwacke breuksteen. Blijkens een profieltekening was het in
ieder geval op één plaats gefundeerd op een zogeheten rollaag van schuin geplaatste bakstenen (afb.
14.3). Een rijtje tufstenen op Reuvens’ kaart naast de smalle gang bij de grote hal is waarschijnlijk van de
bovenbouw afkomstig. 1095 Badvleugels werden doorgaans ten minste tot aan het dak in steen uitgevoerd
in verband met het brandgevaar. Soms zijn bij het badhuis opgegraven voorwerpen via de dagboeken
van Reuvens aan de vindplaats te koppelen, maar het is zelden duidelijk of het om losse
oppervlaktevondsten gaat of dat ze in hun oorspronkelijke positie (in situ) zijn aangetroffen.
De plattegrond
Met de huidige kennis van Romeinse badhuizen is in de Reuvensbaden duidelijk een badvleugel van het
zogeheten rijtype herkenbaar (afb. 14.1). Bij dit type liggen de badvertrekken in een rij achter elkaar, zoals
ook in Heerlen en Maastricht aanvankelijk het geval was. Het rijtype is de oorspronkelijke vorm van het
Romeinse badhuis zoals die goed bewaard is gebleven bij onder meer de Stabiaanse thermen in
Pompeji. Het bleef een geliefde vorm bij militaire architecten. Omdat deze waarschijnlijk in het
noordwesten van het Romeinse Rijk ook verantwoordelijk waren voor de bouw van grote openbare
baden, is het rijtype in deze regio dominant. 1096 Het alternatief voor het rijtype was het zogeheten bloktype
ofwel ringtype. Daar lagen de vertrekken deels naast elkaar, zoals bij het verbouwde badhuis in
Maastricht. 1097
Bij het rijtype wordt nog onderscheid gemaakt in de langs de hoofdas zuivere symmetrische
uitvoering (‘as-symmetrisch rijtype’). Een voorbeeld daarvan is het badhuis in Heerlen waar zich
bijvoorbeeld aan weerszijden dezelfde badkuipen en nissen bevinden. De andere variant is het
‘eenvoudige’ rijtype waar die symmetrie ontbreekt, wat in Voorburg de situatie is. Bij het rijtype wordt
verder nog een onderscheid gemaakt tussen de ‘axiale’ variant waarin de hoofdvertrekken netjes achter
elkaar liggen zoals bij de Zuid-Limburgse villabaden van Bochholtz-Vlengendaal en Valkenburg-
Ravenbosch. Daarnaast is er de onregelmatige variant waarbij, zoals in Voorburg, de hoofdvertrekken ten
opzichte van de hoofdas verspringen, wat de ‘niet-axiale’-versie genoemd zou kunnen worden. 1098
Uitgaand van de gebruikelijke indeling van het eenvoudige rijtype, is de duiding van de Voorburgse
plattegrond duidelijk. Het gaat dan van west naar oost om achtereenvolgens de stookruimte met stookgat
(praefurnium), de hete ruimte (caldarium), de lauwe ruimte (tepidarium), de koude ruimte (frigidarium) en
tot slot de kleedkamer (apodyterium) met een kamer voor de beheerder (afb. 14.2). 1099 Het caldarium en
tepidarium zijn altijd voorzien van een holte onder de vloer, in hoogte vergelijkbaar met moderne
kruipvloeren. Bij de kleedruimte (apodyterium) was dat alleen soms het geval.
Het verwarmingssysteem werd hypocaustum genoemd. In de holtes onder de vloer stonden de
zuiltjes (pilae) waarop de verwarmde vloer (suspensura) rustte. Onder deze ‘zwevende vloer’ stroomde
vanuit het eveneens dieper liggende stookhok via het stookgat (praefurnium) warme lucht. Die lucht werd
1091
Dodt 2003,7.
1092
Archief Museum van Oudheden Leiden, waaronder kaart RA 30.c.1; Onder andere Reuvens Dagboek I,109 en profiel RA
30.c.18 over hoogtemetingen badhuis.
1093
Kamerling 1988,21; Hallewas 1989a,336-337.
1094
Reuvens Dagboek I,25 en 63.
1095
Reuvens Dagboek I,63, schets bij M3.
1096
Yegül 1992,3 en 68; Rieche e.a. 1989,25; Brödner 1992,39; Dodt 2003,11, 18, 101 en 119; Nielsen 1990,5, 60,70, 74, 76, 83-
84 en 151.
1097
Vergelijk Krencker 1929 Abb. 234a-b; Heinz 1983,59 en 177-179, en Precht 1989,27-28 en Abb. 26,29; Rieche 1989,25;
Dodt 2003,156-157; Volgens Bogaers 1963 was Maastricht eerst van het rijtype en later van het bloktype. Idem Glasbergen en
Van Giffen 1948,232 over Heerlen (Echter Dodt 2003,167: ringtype).
1098
Als tegenhanger van de axiale-versie in Dodt 2003,154-156.
1099
Terminologie onder andere in Dodt 2003,17.
535