393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

een aparte waterput werd gevuld. Bij een open afdak kon het water s’nachts afkoelen en in de vroege
ochtend koel naar het koude bad worden gevoerd.
In de Vesuviussteden en Ostia zijn dergelijke reservoirs bij thermen minimaal op enkele meters
hoogte opgesteld, bijvoorbeeld op een eerste verdieping. Dat was nodig om druk op te bouwen waardoor
het water via leidingen verspreid kon worden. 1853 De hoogte van de Voorburgse constructie laat zich
enigszins schatten. Vitruvius adviseert voor steunberen een tussenafstand die gelijk is aan de te
ondersteunen hoogte. 1854 Dat levert gezien de afstand tussen de Voorburgse steunberen een hoogte van
circa 3,5 tot 4 meter op voor de bodem van het waterreservoir. De kuip zelf had bij de Stabiaanse
thermen een 0,75 meter dikke bodem. De bak in Voorburg werd wellicht, net als in de Stabiaanse
thermen, gedragen door een betonnen gewelf. Dat past bij het feit dat de twee lange muren met een
meter iets dikker zijn dan de tussenmuren die ongeveer 0,85 meter dik zijn. De breedte van het reservoir
bedroeg, tussen de fundamenten gemeten, ongeveer 6 meter. De booghoogte kwam dan uit op minimaal
3 meter. De bovenkant van de vloer van het reservoir, de laagste waterstand, bevond zich daarmee op
minimaal 3,75 meter hoogte. Dat past goed bij de afstand van 3,5 tot 4 meter tussen de steunberen. Een
reservoirhoogte van circa 4 meter is constructief dus geloofwaardig. Bovendien ligt het in de buurt van de
circa vijf meter hoogte bij de Stabiaanse thermen in Pompeji. Het klopt tevens met de afstand tussen de
muur en de plek waar de mogelijke resten van de reservoirbodem zijn neergestort. Het was “een stuk
vloer bestaande uit keisteentjes en kalk” van ruim één bij bijna vier meter (12 x 4 voet). 1855 De
gereconstrueerde gronddruk die een betonnen reservoir bij de hier berekende omvang uitoefent, bedraagt
een acceptabele 1,1 kilo per vierkante centimeter. 1856
Een reservoirhoogte van rond de vier meter is voldoende om een acceptabele waterdruk op te
bouwen. Die druk bedraagt namelijk per meter hoogteverschil 0,1 Bar. Bij een kraan die zelf op 0,5 meter
hoogte zit, zou het hoogteverschil dus zo’n 3,5 meter bedragen en de druk zo’n 0,35 Bar. Dat is binnen de
grens van 0,6 Bar die Romeinse waterleidingen blijkens moderne berekeningen nog goed konden
verdragen. Een druk van 0,6 Bar is het maximum dat bekend is van voorbeelden uit de Vesuviussteden.
Daarmee stroomde het water bij de Romeinen aanzienlijk minder krachtig dan uit een moderne kraan,
waar een druk van 2 Bar gebruikelijk is. 1857 Vanuit het reservoir stroomde het water in loden leidingen
naar zijn bestemming. Men kon die leidingen veelal aan de buitenkant van het reservoir met een kraan
afsluiten. De betreffende leidingen bevonden zich doorgaans ter hoogte van de reservoirbodem of net iets
hoger. Ze waren veelal met een loden plaat en spijkers bevestigd aan de betonnen reservoirwand zoals
bij verschillende badinrichtingen nog zichtbaar is. 1858
Door Reuvens opgegraven stukken lood, het materiaal voor Romeinse waterleidingen, zijn mogelijk
restanten van het waterleidingssysteem uit het badhuis. Lood was bij uitstek geschikt voor het maken van
leidingen die onder druk stonden (drukleidingen). Het werd dan ook veel door de Romeinen gebruikt. De
loden buizen bestonden uit langwerpige stroken lood die tot een pijp waren opgerold. Ze werden
onderling verbonden met gesmolten tin, een soort soldeer, en hadden de voor Romeinse leidingen
karakteristieke peervormige doorsnede. De leidingen werden ten behoeve van reparaties bij voorkeur niet
in de muren weggewerkt, maar er eenvoudig met ijzeren nagels tegenaan gemonteerd. 1859 Mogelijk
werden ze vooral gebruikt voor water dat niet direct bedoeld was om te drinken. De Romeinen waren
namelijk al bekend met het gevaar van loodvergiftiging. Volgens Vitruvius werden in sommige situaties
leidingen van aardewerk gebruikt, omdat “het water uit deze pijpen gezonder is dan dat uit loden pijpen”.
Hij legt daarbij uit: “Want lood schijnt nadelig te zijn, omdat er loodwit uit ontstaat en dit voor het menselijk
lichaam schadelijk geacht wordt. Is nu hetgeen ontstaat nadelig, dan is het (lood) zelf ongetwijfeld ook niet
gezond”. De laat-Romeinse auteur Faventius haalde zieke loodgieters als voorbeeld aan. 1860 Bij een
grafveld in Valkenburg ZH is vastgesteld dat jonge baby’s al opvallend veel lood bevatten, wat te maken
moet hebben met een hoog loodgehalte bij de moeders. 1861 Medisch gezien waren de zorgen van de
Romeinse auteurs terecht.
Vanuit het Voorburgse reservoir liep er waarschijnlijk een leiding naar zowel de badvleugel als de
latrine. Verder was er wellicht een privé-aansluiting voor de stadsvilla die een eigen badinrichting bezat.
Evenzo is bijvoorbeeld in het reservoir van de Forumthermen in Ostia een privé-aansluiting aangetroffen.
1853
Jansen 2002b,131-132.
1854
Vitruvius, De Architectura VI,8,6.
1855
Reuvens Dagboek I,241 met schets; Gezien het gewicht zal het stuk beton na de val niet zijn verplaatst en is wellicht met de
muur meegevallen.
1856
Buijtendorp 1996,266-267.
1857
Kretzschmer 1961,50 (1 Bar =1 kilo per m2); Jansen 2002b,37, 105 en 183-184 noemt een druk van max 6-7 meter (0,6-0,7
Bar) in Herculaneum en elders een maximale druk van 7 tot 8 meter.
1858
Jansen 2002b,133-134 en noot 75-76. Onder andere forumthermen Pompeji, thermen Sette Sale Rome, thermen Ostia en
voorbeelden uit Noord-Afrika.
1859
Samesreuther 1936,139-142; Adam 1984,275; Eschebach 1979b,13-15 en 19; Kraus 1973,57 en afb. 65; Jansen 2002b,49.
1860
Vitruvius, De Architectura VIII,10-11; vertaling in Jamar 1981; Faventius 6 (Plommer 1973,52-53); Meijer 1997,126.
1861 Smits 2006,55-60.
623