393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

H 14 HET BADHUIS
Het opgegraven badhuis overtreft alle andere in Voorburg onderzochte gebouwen in technisch vernuft en
luxe. De wandschilderingen zijn het fraaist, de zuilen het dikst, de technische installatie het
geavanceerdst. Romeinse baden waren dan ook technische hoogstandjes. Ze vormden voor de inwoners
een symbool van de verworvenheden van het Romeinse Rijk. 1085 Gezien de grote omvang was het
complex bestemd voor een sociaal brede doelgroep. Dankzij het onderzoek in Voorburg en elders, is het
mogelijk een vrij goed beeld te vormen van dit aspect van Forum Hadriani.
Na een beschrijving van de opgraving en de plattegrond is er aandacht voor de bouwers.
Vervolgens komt het badhuis zelf aan bod. Centraal staat een reconstructie van de opbouw en
inrichting. Aparte aandacht gaat uit naar de verwarmingsinstallatie. Een en ander levert genoeg
gegevens op om tot slot ook stil te kunnen staan bij een aantal economische aspecten. Het gaat om
de geleverde bouwinspanning, het aantal gebruikers, het verbruik van brandstof, water en olie en tot
slot de financiering.
De opgraving
Reuvens legde de ruïnes van het badhuis grotendeels in de jaren 1827-1828 bloot, en ondernam
kleinschalig vervolgonderzoek in de daaropvolgende jaren. Zijn vroege overlijden verhinderde een
definitieve publicatie. Maar ook lang daarna is het niet tot een gedetailleerde interpretatie
gekomen. 1086 Tot voor kort was zelfs niet duidelijk dat het een openbare badinrichting betrof. Toch
bevatten de ongepubliceerde dagboeken en tekeningen van Reuvens voldoende aanwijzingen om
vast te kunnen stellen dat hier één van de grootste en belangrijkste Romeinse thermen in Nederland
heeft gestaan. Er zijn interessante bijzonderheden. Bijvoorbeeld de fraaie wandschilderingen en
overdekte sporthal. Of de restanten van het distributiesysteem voor het water. Het toont een fraai
staaltje Romeinse techniek dat het gebrek aan natuurlijk stromend water in het vlakke Zuid-Holland
onderving.
Het is vooral de verdienste van Reuvens dat een reconstructie alsnog mogelijk is. De interpretatie
was in de tijd van Reuvens lastig omdat er nog weinig vergelijkingsmateriaal was. De zeldzaam goed
geconserveerde baden in Pompeji – cruciaal voor onze kennis van Romeinse thermen - waren nog
maar enkele jaren bekend. En in Nederland was het complex in zijn tijd uniek. Zijn documentatie,
inclusief vele tekeningen en zelfs hoogtemetingen, was al zo wetenschappelijk - namelijk nauwkeurig
en systematisch beschreven - dat ruim anderhalve eeuw later een interpretatie alsnog mogelijk is. Het
illustreert Reuvens vooruitstrevendheid. Het is daarom niet teveel eer het complex naar zijn ontdekker
te vernoemen: de Reuvensbaden. 1087 Reeds in de Romeinse tijd werden thermen regelmatig naar
personen genoemd, vaak naar keizers of hun familieleden zoals de “Agrippa-baden” en “baden van
Diocletianus”. 1088 De oorspronkelijke naam kan dus “Hadrianusbaden” hebben geluid. 1089 Maar dat is
speculatief. Moderne benamingen verwijzen vaak naar een locatie (centrale baden, suburbane baden
etc.), in welke lijn in Voorburg van de “Forumbaden” gesproken kan worden. Maar het is natuurlijk
aardiger ze naar hun ontdekker te benoemen, wat bovendien een unieke naam oplevert.
De Reuvensbaden liggen tegenwoordig goed verborgen onder het gras van park Arentsburg. In
Heerlen zijn in het Thermenmuseum de resten te zien van een badhuis van vergelijkbaar formaat.
Bovendien is dat complex nagebouwd in het themapark Archeon, en het wordt daar weer gebruikt. Ook in
de andere grote burgerlijke nederzettingen, Nijmegen en Maastricht, zijn publieke baden opgegraven.
Maar deze zijn weer toegedekt. Daarbij zijn die van Maastricht met opgaand muurwerk tot 1,8 meter
hoogte zeldzaam goed bewaard gebleven. Van een vergelijkbaar formaat was misschien ook nog een
complex bij het castellum in Zwammerdam van 16,5 bij minimaal 18,5 meter. Maar daarvan is alleen
vastgesteld dat een zware vloer van keistenen was gefundeerd op zo’n achttienduizend in de bodem
geslagen elzenhouten palen, en er tegenover elkaar twee absisachtige uitbouwen zichtbaar waren. 1090
Even over de grens biedt het badhuis van het Duitse Zülpich een interessant voorbeeld. Het lijkt namelijk
1085 Yegül 1992,2, 128 en 423; Brödner 1992,230 en 242; Nielsen 1990,149.
1086 Een eerste identificatie van de vertrekken is gepubliceerd in Buijtendorp 1990a met plattegrond, gevolg door een uitvoerige
publicatie in Buijtendorp 1996a en 1996b die de basis vormt voor dit hoofdstuk.
1087 Buijtendorp 1996,259.
1088 Meusel 1960,49-50; Nielsen 1990,119; Brödner 1992,44 en 232 (kaart Rome en CIL VI 1130).
1089 Zo werden in Rome reeds in de Romeinse tijd baden naar Agrippa genoemd: Yegül 1992,44.
1090 Glasbergen en Van Giffen 1948 en Jamar 1981; Bogaers in NBKNOB 16 (1963) p. *159 e.v. en 17 (1965) p. *122 e.v.,
Leemans 1843 en DNMvGK, gemeente Maastricht 1926,30-32 ; Panhuysen 1996,35-43 en fig. 8 (Maastricht); Van Enckevoort,
Haalebos en Thijssen 2000,82 (Nijmegen); Haalebos 1977,30-31 (gebouw buiten castellum 16,5 bij minimaal 18,5 meter,
Zwammerdam); aantal heipalen Zwammerdam persoonlijke mededeling Maarten de Weerd op basis van zijn eigen herinnering.
534