393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

insula IX (afb. 5.23). De twee oriëntaties zijn overigens ook te verklaren met een gebouw dat langs de
randweg is gebouwd en een tweede gebouw dat langs de anders georiënteerde cardo 1 is gebouwd. Dat
is dus nauwelijks een aanwijzing voor het bestaan van een tempelcomplex. Wel zijn in de zuidwesthoek
van insula XI in oktober 1985 op circa tien meter van de Arentsburghlaan in een gasleidingsleuf in een
twee meter brede uitbraaksleuf twaalf stukken bewerkt kalksteen gevonden (afb. 5.24). Die zouden
eventueel van een tempelcomplex afkomstig kunnen zijn. Na de stadsuitbreiding in waarschijnlijk het
begin van de 3 e eeuw lag hier vermoedelijk de naar het oosten opgeschoven cardo maximus zodat het
complex ouder zou zijn. Maar het kan ook om versleept materiaal gaan. Een klein stuk westelijker
kwamen namelijk in dezelfde gasleidingsleuf uit een gedempte recente sloot langs de Arentsburghlaan 35
stuks bewerkt kalksteen naar boven. 1576 Als in insula XI een tempel stond kan de brede weg over de
strandwal een religieuze functie gehad hebben. Brede wegen werden namelijk soms als processieroute
naar tempels gebruikt. 1577
Dat maakt een andere optie voor de ligging van een Gallo-Romeinse omgangstempel des te
kansrijker, namelijk aan de enige andere belangrijke toegangsweg die nog niet is vermeld: het oostelijke
uiteinde van de decumanus maximus. Zeker de links daarvan gelegen insula was extra aantrekkelijk
omdat deze vlak bij het water lag. Verder naderde hier mogelijk de zuidelijke weg door de Bataafs-
Cananefaatse regio vanuit het zuiden (Noviomagus) de stad. In dat geval was het een uitstekende
zichtlocatie. Die plek kan al in de eerste fase een tempelcomplex in insula XVIII hebben aangetrokken. De
vraag is dan wat er met dit complex is gebeurd toen de stad naar het oosten werd uitgebreid. Na die
uitbreiding vormde insula XXIII waarschijnlijk een ideale plek omdat deze zowel links van de decumanus
maximus lag als in een hoek vlak bij het water. Gezien het bovenstaande valt met name te denken aan
Gallo-Romeinse omgangstempels, mogelijk meervoudig zoals in Nijmegen en Keulen. Maar er valt ook te
denken aan een ronde tempel die mogelijk al heel lang geleden is waargenomen. Het gaat om een
vermelding door de historicus Snoy rond 1519. Die schreef gehoord te hebben dat er in Voorburg een
ronde toren gevonden zou zijn met twee muren er rondom omheen, plus inscripties. Hij schreef, hier
vertaald uit het Latijn: “Ik trof iemand aan toen hij fundamenten van de burcht aan het opgraven was
en hij vertelde mij dat een ronde toren is opgegraven, waaromheen twee muren, op de wijze van een
circel, lopen, behalve stenen, en andere in ouderdom zeldzame monumenten, die de schijn hebben
van symmetrie en op fijne wijze van een inscriptie met Italiaanse letters zijn voorzien”. 1578 Mede gezien
de inscripties valt te denken aan een ronde tempel met zuilen rondom. Daarvan zijn verschillende
Britse voorbeelden bekend uit onder meer Silchester, Caerwent, Chelmsford en Nettleton. Maar ook
uit bijvoorbeeld Trier, Dalheim, Altbachtal, Pfünz en Boedapest. 1579 Er zijn ook andere locaties
denkbaar. Zo groef Holwerda in insula III vlak langs de stadsmuur gebogen sporen op die afkomstig
zouden kunnen zijn uit een rond gebouw met een diameter van ongeveer vijftien meter, met in het
midden een ronde constructie met een diameter van ongeveer vijf meter (afb. 10.18, tussen nummer
37 en 44). 1580 Dat zou dus een ronde tempel kunnen zijn met een cella met een diameter van circa vijf
meter en een ongeveer vijf meter brede omgang. Ronde tempels met een diameter van circa vijftien
meter zijn onder meer bekend uit Boedapest, Pfünz, Faye-Lábbesse en Beaumont-le-Roger. Maar net
als bij de rechthoekige omgangstempels is de diameter van de cella vaak ongeveer de helft van de
totale diameter, en niet een derde zoals bij de sporen van Holwerda het geval lijkt. 1581 Verder zijn de
sporen zeer incompleet terwijl Holwerda het betreffende stuk toch bijna volledig opgroef. De
interpretatie als tempel is daarom zeer onzeker.
De overige sporen van religieuze activiteit
Nog enkele inscripties, beeldjes en offers geven blijk van religieuze activiteiten in verschillende delen
van de stad. Behalve de vier besproken complete votief-altaren, zijn in Voorburg ook nog twee kleinere
altaren opgegraven. Tijdens de opgraving van BAAC in 2005 kwam een compleet ruim vijftien
centimeter hoog en tien centimeter breed altaartje van witte kalksteen tevoorschijn. De tekst bestaat
alleen uit de drie letters I.O.M., afkorting van Iovi Optimo Maximo (aan Jupiter, de hoogste en machtigste).
Mogelijk was het een huisaltaar waarop wierook verbrand kon worden in de holte tussen de twee
zijdelingse rollen aan de bovenzijde. 1582 . Bij de opgraving van Reuvens kwam vlakbij het stenen vertrek
1576
Milot 1985b; Buijtendorp 1989b,24 en 26-27; Horssen 1999, 9 .e.v. Archis waarnemingsnummer 24144;
1577
Wallace-Hadrill 1995,49: via dell Abondanza voor processie richting tempels bij festivals; zie De Kind 1992,75 en 1998,60
over dubbele breedte hoofdstraat in verband met processies; Martin-Kolcher en Castella 2002,312.
1578
Snoy, editie Sweertius 1620,35-36: : “narrantemque mihi globasam turrim eruisse, quam duo muri, in morem circuli,
ambirent...”; vertaald door Hees (Hees en De Jonge 2006,209).
1579
Wacher 1975,199 en 377; De La Bédoyère 1991,186; Cabuy 1991,99; Horne en king 1980, fig. 17.27 en 17.28.
1580
Holwerda 1912b afb. 16.
1581
Horne en King 1980, fig. 17.27 en 17.28.
1582
Oostveen 2006b,54; Bink en Franzen 2009,432; Gazenbeek 2009a,244-245 en 251.
588