393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

proporties van de grote legioensforten overnam is gezien het vergelijkbare oppervlak logisch. Zo was
het stenen legioensfort in Nijmegen ongeveer even groot als Forum Hadriani.
Enkele uiterlijke poortdetails
Aldus staat op hoofdlijnen het beeld van de oudste stadspoort van Nederland vast, waarvoor
overigens nooit een absoluut bewijs valt te leveren. De grootste onzekerheid bestaat over de uiterlijke
details zoals decoratieve elementen. Romeinse poorten werden in de eerste eeuwen van de keizertijd
decoratief uitgevoerd, vooral stadspoorten. Karakteristiek waren bijvoorbeeld halfzuilen die tussen de
boogvensters werden aangebracht, een Hellenistische invloed. Verder waren er onder meer nissen
voor beelden. Wel trad in de tweede helft van de 2e eeuw een algehele verzakelijking in. Die
resulteerde uiteindelijk in de nog nauwelijks versierde stadspoorten van Rome uit de 3e eeuw. 130
De Voorburgse verdedigingswerken werden vermoedelijk onder directe dreiging gebouwd, wat de
behoefte aan franje beperkt zal hebben. Bovendien waren de bouwers mogelijk militairen die er toch
al een sobere stijl op nahielden. Temeer omdat Holwerda geen enkel ornamenteel fragment heeft
teruggevonden, is een vrij sobere uitvoering het aannemelijkst. Daarbij lijkt in het steenloze kustgebied
het gebruik van grote muurblokken, bekend van andere stadspoorten als de Porta Nigra in Trier, niet
gebruikelijk geweest te zijn. 131 De in dezelfde periode gebouwde poorten in het nabijgelegen
Valkenburg en Utrecht, die wel tot boven het maaiveld bewaard zijn gebleven, waren in ieder geval in
dezelfde kleine stenen uitgevoerd als de ommuring zelf. 132 De dreigende omstandigheden maakt het
ook minder aannemelijk dat een mogelijk al bestaande ereboog in de voorzijde van de poort zichtbaar
bleef, zoals incidenteel elders wel voorkwam. Zo’n boog was boven de doorgang massief en
belemmerde zodoende de ruimte voor de defensief vereiste vensters. En het fundament van de
Heliniumpoort was te licht om dit te compenseren met extra etages zoals die elders als oplossing is
gekozen. Zeer waarschijnlijk is een eventuele sierboog afgebroken en is het fundament hergebruikt.
Een versiering die wel bij de meeste poorten voor komt, is een richel ter hoogte van de
verdiepingsvloeren, zoals onder meer afgebeeld op een zwaardschede uit Nijmegen. 133 Zo’n richel is
zichtbaar bij verschillende nog overeind staande Romeinse poorten en torens, waaronder de Porta
Praetoria in Regensburg. 134 In Alphen zijn waarschijnlijk restanten van zo’n sierlijst teruggevonden bij
een poort. 135 Met beperkt gebruik van dergelijke ornamenten moet de stadspoort van Forum Hadriani
al met al een robuuste uitstraling hebben gehad, wat in bange tijden de burgers een veilig gevoel
gegeven kan hebben (afb. 9.13).
Dankzij de uniforme bouwwijze van de Romeinen zijn er nog meer details te reconstrueren. Het
zwakste punt van de poort waren de houten poortdeuren. 136 Daarbij kenden de Romeinen, anders dan
in de Middeleeuwen, nog geen ophaalbrug. De gracht liep voor de Voorburgse poort niet door, wat
een aanval op de poortdeuren extra gemakkelijk maakte. Projectielen vanaf de dubbele
verdedigingslaag moesten aanvallers bij de poortdeuren weghouden. En als de aanvallers toch zover
wisten te komen, mochten de deuren niet te snel bezwijken zodat de verdedigers voldoende tijd
hadden om de aanvallers van bovenaf de volle laag te geven en alsnog te doden of terug te drijven.
Om de poortdeuren aan de onderzijde te beschermen tegen kapotrammen en ondergraving, was
ook in Voorburg aan de voorzijde een doorlopend fundament aangebracht. Daarop lag blijkens beter
bewaard gebleven poorten elders vaak een massief stenen drempel met opstaande rand die de
onderkant van de houten poortdeur beschermde tegen het kapotrammen. De houten poortdeuren zelf
hingen niet aan scharnieren, maar draaiden simpel met een houten as (taats) aan zowel de onder- als
bovenzijde in een draaigat (taatspot). Zo’n draaigat is bij beter bewaard gebleven poorten nog achter
het poortportaal zichtbaar, soms nog met de ijzeren ring die de houten draaias beschermde. 137
Blijkens de elders aangetroffen gaten in de stenen drempels waren er per poortopening altijd twee
deurvleugels, wat ook zichtbaar is op Romeinse afbeeldingen. 138 De twee houten deuren zelf waren
rechthoekig, maar lijken van buiten gezien aan de bovenzijde afgerond omdat ze sloten tegen de
halfronde stenen kraagboog, de lijst van boogstenen. 139 In Alphen aan den Rijn is in de gracht bij een
130
Schultze 1909,341; Todd 1978,76.
131
Hetzelfde constateert Johnson 1983b,35 voor geheel het noorden van het continent.
132
Van Giffen 1955,30 over Valkenburg; Ozinga en De Weerd 1989b,95 en afb. 58 over Utrecht.
133
Haalebos e.a. 1998,52-54.
134
Richmond 1971,103 en 188 (Rome); Bidwell e.a. 1988,149 en 173.
135
Interpretatie van de auteur op grond van Haalebos en Franzen 2000,41,107-118 en 187; Richmond 1971,103 over
sierrichels.
136
Bidwell e.a. 1988,36.
137
In Nederland is uit Driel een losse steen met draaigat bekend: Willems 1986a fig. 70; Bidwell e.a. 1988,17,130-132 (losse
stenen als Driel bij reparaties),148 en 186.
138
Lander 1984,78; Johnson 1983,88, fig. 62-63.
139
Bidwell e.a. 1988,17 en 212.
412