393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

De lijn van de door Holwerda teruggevonden grachtprofielen in de richting van het maaiveld
doortrekkend, moeten de grachten ter hoogte van het Romeinse loopniveau vijf tot zes meter breed
zijn geweest (afb. 9.3) de berm voor de stadsmuur was circa vier tot vijf meter breed. De hartafstand
tussen de stadsmuur en de binnenste gracht bedroeg namelijk 7,5 tot 8,5 meter, wat gerekend vanaf
de rand van het fundament 6,85 tot 7,85 meter zou zijn. Met genoemde grachtbreedte nam de helft
van de gracht 2,5 tot 3 meter in. Daarmee zou de berm voor de stadsmuur 3,85 tot 5,35 meter breed
zijn. Aan de noordzijde meldt Holwerda in de sleuf het dichtst bij de Arentsburghlaan in lijn daarmee
een afstand van vier meter: “Aan de N.zijde van den hier weergevonden muur op +- vier meter afstand
ervan was zeer duidelijk een schuin naar beneden lopend profiel zichtbaar.” 10 Omdat elders de
grachtengordel iets meer dan een meter breder kon zijn, was er elders ruimte voor een bermbreedte
tot ruim vijf meter. Een dergelijke bermbreedte was zeer gebruikelijk in de Romeinse tijd.
Tussen de twee grachten bevond zich in het westen een ongeveer twee meter brede strook grond
die mogelijk was voorzien van een takkenversperring zoals die ook bijvoorbeeld bij het castellum van
Valkenburg tussen de grachten is aangetroffen. 11 In het noordwesten vond Holwerda tussen de twee
grachten “twee parallellen smalle spitse grepjes” die volgens hem van zo’n versperring afkomstig
zouden kunnen zijn (afb. 6.10). 12
Met een grachtbreedte tussen de vijf en zes meter kwam de hartafstand van de muur tot de rand
van de buitenste gracht uit tussen de 17,5 en 20 meter. Dat was een gebruikelijke maat omdat de
verdedigers bij voorkeur de aanvallers al buiten de grachtengordel in het bereik van hun speren
kregen. Romeinse speren hadden een dodelijk bereik van maximaal 25 tot 30 meter. 13 De uiterste
rand van de buitenste gracht lag net binnen dat bereik. De binnenste en oudste gracht kan het hart
van een honderd voet breed pomerium zijn geweest. De achterzijde van de wal van de muur ligt
namelijk vrij precies vijftig Romeinse voet uit het hart van de binnenste gracht en dus net binnen de
mogelijke grens van het pomerium. 14 En aan de andere kant ligt de buitenste gracht binnen die grens
met de rand van de gracht op maximaal iets meer dan 90 voet van de achterkant van de wal. 15
In de noordwesthoek was de binnenste gracht bij de bocht verbreed (afb. 9.4). Dat was mogelijk
een compensatie voor het feit dat aanvallers bij een hoek minder gemakkelijk vanaf de stadsmuur
bestookt konden worden. Dat kan ook de reden zijn waarom de muur hier volgens Holwerda aan de
binnenzijde met twee steunberen (contreforten) was versterkt (afb. 9.4). 16 Het fundament van beide
steunberen was zo’n anderhalve meter breed terwijl ze aan de binnenzijde nog zo’n driekwart
uitstaken. Dat kan gezien de onregelmatige vorm oorspronkelijk nog wat meer zijn geweest. Het
achterliggende deel is namelijk niet volledig door Holwerda opgegraven zoals een ongepubliceerde
foto met de wand van de opgravingsput illustreert (afb. 9.5). De twee buitenkanten liggen ruim vier
meter uit elkaar waarmee het ook restanten van een kleine hoektoren kunnen zijn. Vanaf zo’n
hoektoren konden de aanvallers wel goed worden bestookt.
De stadsmuur
Terwijl de oorspronkelijke vorm van de dwarsdoorsnede van de grachten zich nog redelijk uit
opgetekende opgravingsprofielen laat reconstrueren, is van de stadsmuur veel minder teruggevonden
(afb. 9.6 - 9.8). Gelukkig bleek de muur van een type te zijn dat zich vrij goed laat reconstrueren.
Het muurtype
Wonend in een gebied waar geen natuursteen voorkwam, wisten de Voorburgers toch een effectieve
verdediging op te bouwen die voor de naderende vijand een krachtige uitstraling had. Een 6,6 meter
breed kleispoor aan de stadszijde van het opgegraven stenen fundament geeft aan dat het om een
walmuur gaat. Dat is een muurtype dat bij de Romeinen veel werd gebruikt. Holwerda: “Ter breedte
van ongeveer 6,60 M. vonden we aansluitend aan het muurfundament een bank van klei, loopende
langs de geheele muurlengte…. Hier schijnen we … de overblijfselen te hebben van een aarden dam
achter den muur, zeker de meest gewone vorm van zulk een weergang”. Op een enkele plek ligt de
10
Holwerda 1923,8-9.
11
Van Giffen 1948,80 en 167.
12
Holwerda 1911,26.
13
Van Giffen 1940-44,28, 54, 80 en 82; Johnson 1983a,27-30 en 49.
14
De wal is 6,6 meter breed volgens Holwerda 1913,4 en afb. 1. Het fundmaent van de muur is 1,3 meter breed en de
hartafstand tot de binnenste gracht 7,5 tot 8,5 meter. Dat is totaal 6,6 + 1/2 x1,3 + 7,5 tot 8,5 meter = 14,75 – 15,75 meter (50-
53 voet).
15
Wal tot aan hart muur 7,25 meter, vanaf daar tot buitenrand gracht 17,5 tot 20 meter: totaal 24,25 – 27,25 meter (81- 92
voet).
16
Holwerda 1911,15 (afb. 29), 32 en 35.
397