393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

gelegen. Verder lag het Kanaal van Corbulo hier waarschijnlijk net als de Vliet nog iets verder weg. De
rioolbodem zou daardoor in de cardo 1 bij het kanaal zo’n 0,8 tot 1,3 meter beneden NAP liggen, en
dus in direct contact staan met de getijdenwerking. Dat verklaart mogelijk dat er tot nu toe in de cardo
1 niet een dergelijk middenriool is aangetroffen. Er waren dus ook praktische redenen om niet alle
straten van Forum Hadriani van een overdekt middenriool te voorzien.
Waar een stadsmuur aanwezig was, vormden de riolen zonder tegenmaatregelen een zwakke
plek in de verdediging waar men de stad kon binnendringen. Er moest dan zeker worden gesteld dat
op de plekken waar de grotere riolen de stad verlieten er wel naar buiten geloosd kon worden, maar
het voor indringers niet mogelijk was naar binnen te glippen. Dat verklaart in Voorburg mogelijk de
knik in het riool bij de Heliniumpoort. Ook kunnen als extra hindernis bijvoorbeeld tralies zijn geplaatst.
Waarschijnlijk loosde het riool buiten de poort op de verdedigingsgracht zoals dat bijvoorbeeld ook het
geval was in de castella in Valkenburg en Utrecht. Bij de Heliniumpoort lag ten zuiden van de wegdam
de bodem van de binnenste gracht 67 centimeter beneden NAP. Het hoogteverschil met de
rioolbodem (23 centimeter beneden NAP) bedroeg dus bijna een halve meter, wat garant stond voor
een goede afvoer. Aan het begin van hoofdstuk 9 is bij de bespreking van de grachten aangegeven
dat de bodem van de binnenste gracht in de richting van de Vliet mogelijk afliep naar aanvankelijk
ongeveer 1,85 meter beneden NAP. Daarbij duidt een boring van De Jager erop dat de gracht als
gevolg van de hoge grondwaterstand daar is dichtgeslibd met klei tot een diepte van ongeveer 1,3
meter beneden NAP. Vanaf de Heliniumpoort tot de Vliet was de stadsgracht ongeveer 280 meter
lang. Als de grachtbodem over de afstand afliep van circa 0,67 meter beneden NAP tot rond de 1,3
meter beneden NAP, is dat een gemiddelde daling met ruim 0,2 procent. Dat was voldoende voor een
rioolafvoer. Indien de gracht een verbinding had met het Kanaal van Corbulo, kon de gracht bij eb
leegstromen om bij vloed ongeveer drie decimeter water te bevatten.
In Rome loosden de riolen op deze wijze op de Tiber. Volgens Plinius kon bij hoge waterstanden,
bijvoorbeeld na hevige regenval, het vieze water er in het riool terugstromen. 1927 Xanten kende een
vergelijkbaar probleem bij het lozen op de Rijn: één of enkele malen per jaar stond de Rijn zo hoog
dat het Rijnwater in het stadsriool dreigde te stromen. Daarom was daar een beveiliging tegen
terugstromend water ingebouwd die mogelijk ook op een gegeven moment in Voorburg is
toegepast. 1928 Aanvankelijk was de aanpak in Voorburg waarschijnlijk vrij eenvoudig. De wegdam in
de grachten voor de hoofdweg (decumanus maximus) was een voor de hand liggende blokkade.
Aanvankelijk hield deze dam al het opkomende water tegen aangezien het loopniveau hier ongeveer
0,6 meter boven NAP lag. Dat was het niveau dat zelfs bij extreem hoog water net droog bleef. Onder
normale omstandigheden drong er helemaal geen water door in dit deel van de gracht waarvan de
bodem op 0,67 meter beneden NAP lag. 1929 Dat was nog zo’n drie decimeter boven het
gereconstrueerde gemiddeld hoogwater niveau op circa een meter beneden NAP.
De damconstructie had echter twee nadelen. Op de eerste plaats kon na zware regenval het
water in de gracht ten noorden van de dam niet wegstromen in de richting van het Kanaal van
Corbulo. Nadat Holwerda de grachten tijdens zijn opgraving tot hun oorspronkelijke hoogte had
uitgegraven, en de dam liet staan, bleek dat na zware regenval het water maar langzaam wegzakte
(afb. 9.2). Het grondwater stond in zijn tijd weliswaar wat hoger dan in de Romeinse periode, maar het
langzaam in de bodem wegzakkende regenwater kan toch een probleem zijn geweest, zeker als het
langere tijd bleef regenen. Zeker waar de ondergrond uit zand bestond, kon het water de wanden van
de gracht verzwakken. Bovendien bestond net als in Xanten het gevaar dat bij extreem hoog water het
stadsriool volliep en de inhoud de stad in werd gestuwd indien het riool op de gracht uitkwam. Bij een
stevige stormvloed kon het water maximaal anderhalf meter boven het gemiddeld hoog waterniveau
uitkomen, zo is in hoofdstuk 2 gereconstrueerd. De onderkant van het riool kon zo tot driekwart meter
onder water komen te staan. Met het genoemde verval van 0,5 procent, zou het opkomende
vloedwater tot honderdvijftig meter het stadsriool instromen. Bij een verval van 0,3 procent was dat
zelfs tweehonderdvijftig meter.
Mogelijk is dat de reden dat het riool aanvankelijk niet op de gracht aangesloten lijkt te zijn
geweest. Het riool liep in het hart van de weg door tot het einde van de opgravingsput, circa twintig
meter van de poort. Mogelijk was er verderop een laagte zoals een oude geul waarop geloosd kon
worden. Op een gegeven moment lijkt dat niet meer gewerkt te hebben en is parallel aan de binnenste
gracht, een paar meter erbuiten, een aftakking van het riool gemaakt in de richting van de Vliet (afb.
9.14). Ook deze loopt door tot de rand van de opgravingsput bijna tien meter verderop. Mogelijk
voerde het riool naar dezelfde natuurlijke verlaging, maar dan wat dichter bij het Kanaal van Corbulo.
1927 Ramage 1983,70; Plinius, Naturalis Historia 36.105; Connoly en Dodge 1998,132; Jansen 2002b,163.
1928 Grote 1995,292-297, Abb. 21-23; Heimberg en Rieche 1998,61; Müller 2008b,287.
1929 Dieptemaat op de originele opgravingstekening in het archief van het RMO.
632