393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

uitgebouwd. Reuvens trof aan de zijde van de decumanus maximus namelijk een vergelijkbaar
rechthoekig fundament aan. Dat stond enkele decimeters uit het lood ten opzichte van de andere
zuilen en is daarom vermoedelijk niet gelijktijdig daarmee opgericht. Het kan te maken hebben met
een uitbouw van de betreffende huizen in de richting van het badhuis. Het lijkt er namelijk op dat de
bebouwing van insula VIII op een gegeven moment naar het noorden is uitgebreid ten kosten van de
hoofdweg (decumanus maximus). Omdat de overige sporen uit de beginperiode zeer onduidelijk zijn,
blijft onbekend wat de aard van deze uitbreiding was. Langs de hoofdwegen van grotere steden
stonden vaak zuilengalerijen, zoals goed zichtbaar is in het ongeveer even grote Timgad. Daar
stonden langs de minder belangrijke wegen geen zuilengalerijen, wat in Voorburg ook het geval lijkt te
zijn. 826 Zo bleek dat in insula II de porticus bij het Huis met de Hoekporticus (huis II.1, de mogelijke
kroeg) maar een klein stuk om de hoek doorloopt. En langs de brede weg tussen insula I en II zijn
evenmin duidelijke sporen van een doorlopende porticus aangetroffen.
Het lijkt vreemd dat alleen een porticus is opgegraven. Maar de stenen zuilbasementen hoeven
geen stenen zuilen gedragen te hebben. Regelmatig stonden bij houten huizen horende houten zuilen
op een dergelijk stenen fundament, zoals bijvoorbeeld goed zichtbaar was in het Belgische Braives. 827
Maar ook is een gebouw mogelijk met muren die bestonden uit stenen sokkels met daarop een houten
opbouw. Dergelijke voetmuren waren smaller dan volledig stenen muren en kunnen dus gemakkelijker
bij verbouwingen beschadigd zijn geraakt, waardoor Reuvens ze niet als zodanig herkend kan
hebben. Het muurwerk dat Reuvens in het verlengde van de gevel van het badhuis opgroef kan heel
goed van zo’n gebouw uit de eerste fase afkomstig zijn. En misschien zijn de muren van de verderop
te bespreken jongere huizen deels op oude muren gefundeerd. Dat zou kunnen betekenen dat in de
eerste fase al sprake was van 30 voet brede percelen zoals die herkenbaar zijn in de jongere fase.
Het noordelijkste perceel VIII.1 zou dan bij uitzondering ongeveer 40 voet breed geweest kunnen zijn.
Omdat de totale breedte waarschijnlijk 180 voet bedroeg (afb. 5.1), zou aan de andere kant van het
rijtje het niet opgegraven perceel VIII.6 zo’n 10 voet smaller geweest kunnen zijn, dat is circa 20 voet.
De grotere breedte van het hoekkavel VIII.1 zou met de economisch zeer gunstige ligging te maken
kunnen hebben, namelijk aan het kruispunt van de twee hoofdwegen van de stad. Bovendien lagen op
twee of drie andere hoeken van het kruispunt publieke gebouwen zodat dit een zeldzame locatie was
voor particulier gebruik. Overigens is aan het eind van hoofdstuk 5 gewezen op de theoretische
mogelijkheid dat in insula VIII ook een publiek gebouw lag, namelijk in deze eerste fase een forum met
porticus langs de straatkant. Zeer waarschijnlijk is dat echter niet.
Hoewel als gevolg van de vele verbouwingen het beeld minder duidelijk is dan in insula II, is in
insula VIII ook onmiskenbaar sprake van een verkaveling in langgerekte percelen. De percelen in
insula II lagen loodrecht op de decumanus maximus, een noord-zuid ligging die de Romeinen per
strigas noemden. De percelen in insula VIII lagen daarentegen loodrecht op de andere hoofdweg
(cardo maximus), ofwel per scamna. 828 Beide liggingen zijn begrijpelijk omdat de smalle zijde, het front
van de huizen, op de belangrijkste weg was gericht. In insula II was dat de decumanus maximus. In
insula VIII waren de huizen op de cardo maximus georiënteerd. Die richting kreeg in het oosten van
insula VIII mogelijk de voorkeur omdat aan de overzijde van de cardo maximus vermoedelijk het forum
lag. De grotere breedte van het hoekperceel bij het centrale kruispunt van de stad kan betekenen dat
er langs de andere hoofdweg (decumanus maximus) ook huizen met deuropeningen waren om zo
commercieel maximaal in te spelen op het relatief grotere aantal passanten langs beide hoofdwegen.
Doordat de voorzijde door een sloot is vergraven, valt dat echter niet meer goed vast te stellen.
Van de oude bebouwing is mogelijk niet alles te zien omdat deze grotendeels van hout geweest
kan zijn. Reuvens besloot op 17 september 1827 voortaan niet dieper dan de aslaag te graven. Eerst
werd “tot op zand gegraven” door Reuvens. “De bevinding echter dat de fundamenten aan de
zuidzijde der sloot [= insula VIII] op asch liggen heeft mij eerst aldaar doen veranderen”. Reuvens liet
in het vervolg “alleen den bovengrond afwerken”. 829 Dat betekent overigens dat van de oudere fase
nog belangrijke sporen bewaard kunnen zijn gebleven.
Er valt wel enigszins een beeld te vormen van de oorspronkelijke tweedeling van insula VIII. Net
als de aangrenzende insula VII met het badhuis, bedroeg de oorspronkelijke insula-lengte langs de
decumanus maximus waarschijnlijk tweehonderd voet (afb. 5.1). Ook de verdeling van de
aangrenzende insula (VII) in twee gelijke helften van ieder honderd voet, lijkt hier in insula VIII
doorgevoerd te zijn (afb. 4.24). Het valt namelijk op dat de door Reuvens in insula VIII gevonden
stenen muursporen juist rond deze scheidingslijn ophouden. En dit terwijl zijn onderzoek zich in
westelijke richting wel tot ruim voorbij deze lijn heeft voortgezet. De laag met verbrand puin eindigt ook
826 Zie ook onder andere Volubilis (Risse 2001,70).
827 Ditmar-Trauth 1995,251.
828 Liberati en Bourbon 1996,149; Campbell 2000,3 (op grond van Frontinus).
829 Reuvens Dagboek I,127; op kaart Archief RMO RA 30.C.10 “tot hier toe den grond diep onderzocht (17 sept 1827)”.
501