393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

te zien in de suburbane thermen van Herculaneum. De zuidelijke nis van het Voorburgse caldarium had
mogelijk na een verbouwing een smallere opening omdat het fundament hier wel een stuk doorloopt. Dat
was vergelijkbaar met de situatie in Maastricht. 1232
Bij de thermen in het Duitse Kempten, waar de muren met 0,6 meter ook ongeveer even dik waren
als in Voorburg, zijn de verkoolde houtresten van het dak teruggevonden. 1233 Vitruvius beschrijft hoe in
een dergelijke dakkap een houten plafond werd aangebracht, waartegen met ijzeren haken aardewerken
plafondtegels werden bevestigd. Deze werden vervolgens afgewerkt met een vochtwerende stuclaag. In
Kempten zijn de ijzeren haken en tegelfragmenten inderdaad teruggevonden tussen de neergestorte
verkoolde resten van de houten dakkap. In de Saalburg is een dergelijk plafond met succes
gereconstrueerd in een verwarmd vertrek. Uit het formaat van dergelijke tegels blijkt dat de plafondbalken
ruim een voet uit elkaar waren geplaatst. De dunne plafondtegels, voorzien van openingen voor de
haken, werden door de Romeinen met een geribbeld oppervlak uitgevoerd om de stuclaag betere
hechting te geven. Daardoor lijken ze op fragmenten van tubuli. Mogelijk zijn de “platte brokken van
warmtebuizen met ronde gaatjes”, die Reuvens bij de zuidkant van het tepidarium vond, plafondtegels.
Het gaat namelijk om ‘platte’ brokken terwijl van tubuli vaak een stuk van de sterke hoek bewaard blijft. De
“ronde gaatjes” zouden dan voor de ijzeren bevestigingshaken gediend kunnen hebben. 1234
Volgens Lucianus stond bij badvertrekken de breedte “in de juiste verhouding tot de hoogte”. Wat dat
betreft adviseert Vitruvius een wandhoogte gelijk aan de breedte van het vertrek. 1235 Het is een
verhouding die in de Vesuviussteden inderdaad voorkomt. In Voorburg zou de hoogte dan zo’n zes meter
(twintig voet) bedragen. De zo gevonden muurhoogte van globaal tienmaal de muurdikte is constructief
geloofwaardig. Verder is er zo precies genoeg ruimte voor hoge vensters boven de boogvormige
nisopeningen (afb. 14.8). Bij een boogvormige opening is de hoogte van alleen de boog immers de halve
breedte. Bij een boogbreedte van maximaal zes meter was de boogopening dus minimaal drie meter
hoog. Dat strookt aardig met een nishoogte van drie tot vier meter die volgt uit een andere vuistregel van
Vitruvius. Drie meter was ook de minimale hoogte die nodig was om in een verwarmde wand voldoende
trek teweeg te brengen. 1236 Bij een plafondhoogte voor de centrale ruimte van zo’n zes meter, was voor
de hoge lichtvensters dan nog twee tot drie meter ruimte over. Als zich in verband met de doorgaans
rondom afgeschuinde vensters aan de buitenzijde onder en boven de ramen minimaal een halve meter
muur bevond, waren de ramen maximaal één tot twee meter hoog. Dat strookt met het gebruikelijke
formaat van de ramen in dergelijke badruimtes. Het zal ook voldoende blijken te zijn voor een goede
lichtvoorziening.
In het warme zuiden was er bij de ontwikkeling van Romeinse baden een trend richting grotere
raamopeningen, maar het is onzeker of dat in het koude noorden is overgenomen. Bovendien bevinden
de bewaard gebleven grote vensters zich in grotere badhuizen. Die hadden immers alleen al door hun
omvang ruimere openingen nodig. Geloofwaardig is daarom een venstermaat zoals die globaal bekend is
van een raamfragment van de baden in het Britse Silchester. Dit venster had een breedte van ongeveer
een meter en was ruim een meter hoog. Het is een raamformaat dat ook bekend is van baden in de
Vesuviussteden en bijvoorbeeld het Franse Cahors. De gebogen bovenkant van het venster was onder
meer in Silchester met steen opgevuld, zodat de zichtbare raamopening rechthoekig was. 1237
Interessant is de vierde-eeuwse Sint Pieter in Rome, een openbaar Romeins gebouw waarvan
dankzij oude tekeningen de bouwkundige details bewaard zijn gebleven. Daardoor is bekend dat de
verhouding tussen raamoppervlak en bodemoppervlak 1 : 6,3 bedroeg. 1238 Uitgaand van die factor zou
voor het Voorburgse caldarium, dat ongeveer 35 vierkante meter groot was, een raamoppervlak van zo’n
zes vierkante meter gewenst zijn. Dat betekent zes ramen van het beschreven type. Dat is ook om
andere redenen een zeer aannemelijke reconstructie. Het caldarium bezat drie buitenmuren met nissen.
Zodoende konden boven iedere nis inderdaad twee ramen worden aangebracht. Dat sluit goed aan bij de
beschikbare ruimte in de muur. Veronderstelling is daarbij dat de raamopeningen in de muur zich net als
bijvoorbeeld in de Stabiaanse thermen onder een hoek van circa 45 graden naar binnen verbreedde tot
1232
Het zou extra warmte vasthouden in deze kuip die mogelijk (aanvankelijk) geen eigen stookgat had. Maar het kan ook om
een latere verbouwing gaan.
1233
Kleiss 1962,49 en 54.
1234
Vitruvius, De Architectura V.10.3; Kleiss 1960,46 (Kempten = Cambodunum); Kretzschmer 1956 en Baatz 1979,36
(Saalburg); Reuvens Dagboek I,89. Illustratie in Dürm 1905,186, fig. 193.
1235
Vitruvius, De Architectura V.10.5; Lucianus, Hippias sive balneum,4 wijst op een breedte “in de juiste verhouding tot de
hoogte”; Brödner 1992,96.
1236
Namelijk regel dat hoogte gelijk is aan de halve som van lengte en breedte: Vitruvius, De Architectura VI.3.8; Vergelijk De
Mayer 1937,220; Dodt 2003,80 (minimaal 3 meter).
1237
Eschebach 1976b,TAF 4 (Stabiaanse thermen); Hope 1905,360-361 (Silchester); raam Silchester is op basis extrapolatie
boogaanzet circa 3,5 voet breed en minimaal 3,5 voet hoog.
1238
Daarmee was deze basiliek royaler verlicht dan vroegchristelijke kerken, waar de verhouding vaak tussen de 1 : 7 en 1 : 12 ligt.
Kölner z.j. p. 124. Bij de 4 e eeuwse Aula in Trier is het 1 : 3,85, maar onzeker is of de vensters Romeins zijn. Buijtendorp
1996,310-311.
548