393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

Ruim negen meter (33 voet volgens Reuvens) achter eenheid VI.2, aan de westzijde, en zo’n
negen meter ten noorden van de cardo 1, groef Reuvens in 1827 een “gootje (?)” op. 473 Reuvens
dacht aan een pompinstallatie, maar het gaat zeer waarschijnlijk om een rookinstallatie. 474 De op het
eerste gezicht vreemde ogende constructie werd omgeven met verticaal in het schone zand
geplaatste dakpannen van het platte type (tegulae) (afb. 10.20). Het bewaard gebleven deel is 71
centimeter breed en ongeveer 125 centimeter lang. 475 Het lijkt te gaan om rechthoekig kanaal, aan de
korte zuidkant omgeven met een U-vormig kanaal. Reuvens omschreef de buitenkant als “op hunnen
kant staande pannen waarvan aan de bovenkant op sommige plaatsen vrij regelmatig een halve circel
is uitgehakt”. Het geheel stond “verzakt in het witte zand”. Bij de korte zijde “zat een stuk pan gemerkt
VEX EX GER (?)”. Hoewel Reuvens een vraagteken plaatste bij zijn lezing van het stempel, is deze
goed mogelijk. Deze stempels komen blijkens gedateerde vondsten in Alphen en Zwammerdam voor
vanaf het midden van de 2 e eeuw. 476 De goot in het hart van de constructie “is met kalk of mortel
bevloerd” en helde naar het zuiden af. De U-vormige ruimte rond deze goot was “met houtskool en
asch (?) aangevuld”. Omdat de richting iets afwijkt, is niet zeker of de installatie bij het stenen gebouw
hoort. Het kan ook onderdeel zijn van een afzonderlijk houten gebouw waarvan Reuvens de sporen
niet heeft herkend. De afwijkende richting zou te maken kunnen hebben met de heersende
windrichting omdat daarmee ook bijvoorbeeld rekening werd gehouden bij het plaatsen van ovens
zoals het vermoedelijke exemplaar op het erf van het Vrijstaand huis met de Haardplaats (huis II.7)
illustreert (afb. 11.6).
Rookkamers voor het conserveren van vlees zijn onder meer bekend uit Xanten, Avenches en
Augst. 477 In Nijmegen is een vermoedelijke rookinstallatie uit baksteen opgegraven. 478 In Voorburg zelf
zijn in 2005 door BAAC in insula V/X botten gevonden met sporen die zijn ontstaan bij het roken van
vlees. Een kunstmatig gat in een schouderblad liet zien hoe de stukken vlees aan een haak in de
rookkamer werden opgehangen. Door het roken hecht het vlees sterker aan het bot zodat het
ontvlezen meer kracht vraagt, wat specifieke sporen achterliet. 479 De constructie in insula VI kan zeer
goed van een rookkamer zijn. De buitenmaatse breedte van 71 centimeter strookt in ieder geval
redelijk met het gemiddelde van de maten die elders voorkomen. Andere overeenkomsten zijn het
gebruik van vuurvast baksteen voor de wand en de aanwezigheid van houtskoolresten op de
bodem. 480 De installatie was bedoeld om rook te creëren. De rook kon uitsluitend via de ronde
openingen naar buiten en kwam zo in de rookkamer waar het te roken vlees of vis aan haken was
opgehangen. Omdat hier alleen rook vrij kwam, kon dit vertrek probleemloos van hout zijn gemaakt.
Zo zijn in Xanten bij een rookinstallatie sporen van een houten afdak gevonden. 481 De rook onttrok
water aan het vlees of vis en bevatte desinfecterende stoffen zoals methanal. Behalve in Voorburg zijn
onder meer in Valkenburg, Zwammerdam, Leiderdorp en Xanten op schouderbotten van runderen de
gaten gevonden die de rookhaken achterlieten. Ze bevestigen dat volop gerookt vlees werd gegeten.
De Galliërs stonden volgens Caesar bekend om hun gerookte ham. In Voorburg was deze plek een
goede locatie voor een rokerij, direct gelegen aan de doorgaande weg over de strandwal, waarover
het te slachten vee vanaf het platteland werd aangevoerd. Het is goed mogelijk dat er in de nabijheid
van de vermoedelijke rookkamer een slagerij was zoals dat ook in Augst is vastgesteld, bijvoorbeeld in
de winkelrij. 482 Ook kan er een verband zijn met het stenen gebouw als dat een macellum was waar
onder meer vlees werd verkocht.
Omdat in insula VI resten van andere stenen gebouwen ontbreken, is het goed mogelijk dat zich
westelijker in deze insula houten huizen bevonden zoals die in insula I tot en met III zijn aangetroffen.
Reuvens kon van eventuele houten huizen nog niet goed de sporen van vergaan hout herkennen,
maar het lijkt er wel op dat hem iets is opgevallen. Hij vermeldt namelijk sporen die hij verklaarde als
sleufjes voor waterleidingen: “Welligt zijn de diepe plekken funderingen van kleine looden
waterleidingen zooals een looden pijp niet ver van daar gevonden is” . 483 Het is goed mogelijk dat
Reuvens sporen van houten wanden of schuttingen heeft gezien zoals Holwerda die in insula I. II en
473
Afstand in Reuvens Dagboek II,97; idem gemeten op basis kaart Archief RMO RA 30 c 1: circa 7 centimeter bij circa schaal 1
: 140; circa 36 meter (circa 26 centimter) ten zuiden stadsmuur.
474
Reuvens Dagboek II,141.
475
Reuvens Dagboek II,97: 2 voet 3 duim breed en 4 voet lang (1 voet = 31,48 cm, 1 duim = 2,62 cm).
476
Haalebos 1977,178; Haalebos en Franzen 2000,123; Gentenaar 2004,208-209.
477
Ditmar-Trauth 1995,123, 126, 243, 299 en 310; Ternes 1976,895 Abb. 109.
478
Bloemers 1980,168 en Bloemers e.a. 1981,108 (Nijmegen); Van Mensch 1975,115 (Zwammerdam); Berke 1985,358
(Xanten); Ternes 1976,895 en Kob 1997,161 (Augst). Lauwerier 1988,40, 62 en 156.
479
Zeiler en De Vries 2009,356-357,360 en 366.
480
Gerlach 1994,26-28.
481
Ditmar-Trauth 1995,123.
482
Ditmar-Trauth 1995,123 (Augst insula 31).
483
Reuvens Dagboek I,97-105 (opgraving); Reuvens Dagboek II,141 (interpretatie als pomp); tekening RMO RA 30.e.41
(vindplaats ‘fragment looden buis’ op tekening RA 30.c.11) .
455