393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

systeem dat in veel baden is toegepast. 1118 Wel bevindt zich bij de zuidelijke kuip een tweede stookgat
(hulppraefurnium P2) dat gezien het onregelmatige metselwerk waarschijnlijk uit een verbouwingsfase
stamt. Evenzo zijn bijvoorbeeld extra stookgaten aan het caldarium in Heerlen toegevoegd. 1119 Een
detailtekening toont de zijkant van het fundament (afb. 14.3). Zichtbaar is hoe het fundament net als bij de
grote kelder van huis VIII.1 (kelder A), is gebaseerd op een rollaag van schuin geplaatste breukstenen.
Daarboven springt het muurwerk ongeveer een halve voet in. Er zijn opgaand nog zes lagen breuksteen
zichtbaar die tezamen circa 85 centimeter hoog zijn. Dat is een lagenmaat van ruim veertien centimeter,
vergelijknaar met de halve voet bij de grote kelder. Ter hoogte van het stookgat is het muurwerk over een
lengte van circa anderhalve meter veel onregelmatiger alsof deze stenen door een ander bouwploeg zijn
geplaatst.
Volgens Reuvens was de op 16 juli 1827 ontdekte constructie “door buskruit vernield”. Die indruk
ontstond, zoals vermeld, waarschijnlijk door de zwarte brandsporen die doorgaans bij een stookgat
zichtbaar zijn. Ook volgens Reuvens was het een “praefurnium”. 1120 Zijn profieltekening toont de zijkant
van de nis vanuit het oosten met inderdaad duidelijk de vlakke onderkant van een stookopening. Een stuk
baksteen zou van de vloer van het stookgat kunnen zijn omdat dit brandvaste materiaal daar veel voor
werd gebruikt. 1121 De opening in het fundament is circa drie voet breed (afb. 14.3). Aan de buitenkant
meende Reuvens aanvankelijk ook de aanzet van een gewelf te zien, maar dat bleek bij nader onderzoek
niet door te lopen en slechts een “bonk steenen” te zijn. 1122 Op de detailtekening is over bijna drie meter
lengte een muurstuk te zien dat ongeveer in het verlengde van de zuidelijke niswand ligt. Waarschijnlijk
was dit de zuidelijke muur van de stookruimte die hier dan ter hoogte van het fundament zo’n 1,4 meter
breed was. Mogelijk was het een eenvoudige trap naar het stookgat. Met de gebruikelijke traphoek van
circa 45 graden was slechts een lengte van ongeveer een meter nodig om de benodigde meter af te
dalen. Dan bleef nog zo’n twee meter ruimte voor de stookopening zelf beschikbaar. Maar het is ook
mogelijk dat de muur nog wat verder doorliep zoals de beschrijving in het dagboek suggereert: “Volgens
Kopershoek loopt dezelve ook westelijk … doch is hier uit de grond gehaald en alleen kenbaar aan de
regte lijn van kalkpuin die hier overig is”. 1123 Misschien werd vanuit dezelfde ruimte ook een stookgat
(P2b) voor het tepidarium bediend, maar Reuvens vermeldt daar geen sporen van.
Op de plattegrond is te zien dat bij de verbouwing aan de zijde van het stookgat het fundament van
de zuidelijke badkuip van het caldarium geheel met stenen is opgevuld. Dat zou kunnen betekenen dat
hier boven het stookgat een extra waterketel was geplaatst omdat dergelijke ketels vaak op een zware
fundering staan. 1124 De waterkuip zou dan ingekort zijn zoals dat ook in onder meer Zülpich bij een
verbouwing het geval was. De 3,2 meter lange kuip uit Maastricht vormt mogelijk een aardige parallel voor
de nieuwe proporties van de Voorburgse badkuip na de verbouwing. 1125
De volgende halfwarme ruimte (het tepidarium) bevat in Voorburg de halfronde afsluiting zoals die
sinds het begin van de 2e eeuw vaak voorkomt in zo’n vertrek. De nis bood veelal plaats aan een rond
bekken (labrum) en werd dan een schola labri genoemd. 1126 In Pompeji stond zo’n bekken nog in zijn nis
en was tot aan de bovenkant van de rand drie voet hoog. Oorspronkelijk werden dergelijke bekkens
gevuld met warm water. Maar met de komst van verwarmde wanden zoals in Voorburg werd het bekken
juist met koud water gevuld. De badgasten konden rondom het labrum staan en met een scheppan koel
water scheppen om zich te overgieten. 1127 In Heerlen is zo’n onverwarmd labrum teruggevonden met een
diameter van 1,3 meter. 1128 Zelden bevond zich in het tepidarium een waterkuip om in te zitten; deze
ontbrak ook in Voorburg. 1129
Het tepidarium had waarschijnlijk geen eigen stookruimte. Het ontving waarschijnlijk zoals gebruikelijk
onder de vloer door restwarmte van het caldarium waardoor vanzelf de gewenste lauwe temperatuur
ontstond. 1130 Daarop wijst het feit dat het fundament tussen het Voorburgse caldarium en tepidarium
opvallend smal is. Daarom is het goed mogelijk dat hier onder de vloer dezelfde lichte verbindende
constructie was aangebracht als in onder meer Heerlen en Maastricht: een bakstenen muurtje met, in
Maastricht, drie boogvormige trekgaten loodrecht op het stookgat. Door de schoorstenen in de wanden
1118
Dodt 2003,28, 81 en 131.
1119
Dodt 2003,31, 37, 47 en 241.
1120
Reuvens veldboekje fol. 24-25; Reuvens Dagboek I,153.
1121
Yegül 1992,369; Dodt 2003,27.
1122
Reuvens ve;dboekje folio 25; Reuvens Dagboek I,15, 107 en 139.
1123
Reuvens Dagboek I,61 en voetnoot.
1124
Onder andere Dodt 2003,42.
1125
Dodt 2003,34.
1126
Nielsen 1990,77 en 158; Dodt 2003,255.
1127
Nielsen 1990,158; Yegül 1992,377 (en noot 52) en 419; Eschebach 1979b,15.
1128
Verzwaarde pilae suggeren dat het labrum in Heerlener later naar het tepidarium is verplaatst; Dodt 2003,166; Van Giffen en
Glasbergen 1948,216.
1129
Dodt 2003,20 en 43.
1130
Brödner 1992,45-46 en 101; Dodt 2003,29, 43, 89-90 en 131-132.
538