393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

Wallace-Hadrill merkt op dat huizen met het formaat als die in de Voorburgse insula II, slechts
gedeeltelijk van versierde wanden werden voorzien. In de door hem onderzochte huizen in de
Vesuviussteden met een oppervlak kleiner dan honderd vierkante meter, was slechts zeventien
procent versierd met één of meer fresco’s. Daarbij constateert Wallace-Hadrill dat met name de
representatieve ruimtes versierd werden. Winkels en werkplaatsen zijn zelden gedecoreerd. 302 Evenzo
geeft onderzoek in Romeins Londen aan dat daar in de beginperiode minder dan één op de tien
houten woningen met fresco’s was versierd. 303 Bij die verhouding zouden in Voorburg in insula II van
de maximaal veertien huizen dus hooguit enkele van een versierde wand voorzien zijn geweest. Dat
Holwerda zo weinig fresco’s aantrof, lijkt dus niet verrassend. Interessant genoeg trof hij de schildering
aan bij het Huis met het natte Fresco (huis II.2) dat zich van de andere huizen in insula II onderscheidt
door een wat luxere uitvoering zoals de tegelvloer en de porticus aan de zijde van het erf. Ook is hier
een stuk bronzen vaatwerk gevonden dat elders in Voorburg zeldzaam was. 304
De daken waren ook bekleed. Op in ieder geval enkele van de zuidelijke huizen in insula II lag een
leien dak. Daarvan is verder niets bekend. Reuvens vond ook dakleien. In zijn inventarisboek noemt
Reuvens “stukken van dekleien met ingeslagen gaten om ze te bevestigen”. Een complete daklei uit
de door Reuvens ontdekte grote waterput had het formaat van ongeveer één bij één voet. 305 Ook
tijdens de opgraving van BAAC kwamen volop dakleien tevoorschijn waarvan 5,7 kilo werd verzameld
met veelal spijkergaten. Leisteen komt in het limesgebied verder bijvoorbeeld voor in Xanten en
Nijmegen, maar is zeldzamer in de meer in het achterland gelegen steden Maastricht en Tongeren. 306
Op de andere huizen van insula II zullen dakpannen zijn gebruikt. Complete dakpannen uit
Voorburg geven een aardige indruk van het uiterlijk daarvan. In de grote waterput bij het badhuis vond
Reuvens een komplete platte dakpan die aan de voorzijde 28 centimeter breed was en aan de
achterzijde 32 centimeter, met een lengte van 27 centimeter. In zijn inventarisboek komen twee platte
dakpannen voor die met 31 centimeter ongeveer even breed zijn, maar met 41 en 48 centimeter wel
wat langer. In het RMO is uit de opgraving van Reuvens ook nog een beschadigd exemplaar
aanwezig met eveneens een breedte van 31 centimeter. 307 Verder noemt het inventarisboek een nog
wat groter exemplaar dat 39 centimeter breed is en 53 centimeter lang. En in het RMO is uit de
opgraving een vergelijkbaar exemplaar aanwezig dat 42 centimeter breed is en 54,5 centimeter
lang. 308 De lengtes lopen bij vijf exemplaren dus uiteen van 27 tot 54,5 centimeter met een
gemiddelde van 45 centimeter (1 ½ voet), met steeds breedtes van ongeveer 30 centimeter (een voet)
of soms 1 1/3 e voet. Waar diktes worden opgegeven bedraagt die zo’n drie centimeter, met een
opstaande rand die veelal tussen de vijf en zeven centimeter hoog is. 309 Het beeld komt overeen met
het baksteen van de opgraving van BAAC. Daar viel in acht gevallen de lengte van de platte
dakpannen vast te stellen. Die varieerde tussen de 31 en 50,5 centimeter, met bij de meeste
exemplaren lengtes tussen de 39 en 41 centimeter. Twee volledige exemplaren waren beide 41
centimeter lang en 31,5 en 33,5 centimeter breed. Onderzoek elders wijst erop dat de platte
dakpannen in de loop der tijd gemiddeld wat kleiner werden. 310
Met genoemd formaat pasten er per vierkante meter ongeveer negen platte pannen, rekening
houdend met een kleine overlap. De Maeyer berekent het gewicht voor Romeinse dakpannen op circa
honderd kilo per vierkante meter, namelijk negen platte pannen (tegulae) van acht kilo elk en negen
gebogen pannen (imbrices) van ieder drie kilo. Lammers komt op een iets lager gewicht. Twee
komplete platte dakpannen die BAAC in Voorburg opgroef wogen beide ongeveer 6,1 kilo. 311 Analyse
van het panmateriaal dat BAAC opgroef bij het Huis met het Keulse Vaatwerk, besproken aan het eind
van dit hoofdstuk, geeft aan dat de meeste dakpannen los lagen. Alleen de pannen aan de randen en
op de nok waren met mortel vastgezet, waarna deze bevestigde pannen de rest vastklemden. Olivier
berekent voor een leien dak uit het Franse Malain bij een helling van 18,5 graden eveneens een
gewicht van circa honderd kilo. Het was een type daklei dat door het eigen gewicht bleef liggen. 312 Met
302
Wallace-Hadrill 1994,153-155 en 158; Perring 2002,125.
303
Perring 2002,32 en 124.
304
Vondst genoemd in het dagrapport van de metingen op 6 juni 1914: Koolemans Beijnen 1914-1915.
305
Tekening RMO RA B11 vondsten put archief RMO; RMO inventaris nr. 4: 4 april 1829 - okt 1838 p. 65, inventarisnummer AR
41b.
306
Gazenbeek 2009a,250 en noot 531.
307
RMO inventarisnummer AR 101.
308
RMO inventarisnummer AR 143.
309
RMO inventarisnummer 4: 4 april 1829 - okt 1838,p. 69-70, nr. AR 145 t/m 147; Reuvens Dagboek I,255; tekening RMO RA
B11.
310
Gazenbeek 2009a,219 en 231.
311
De Maeyer 1937,146-147; Brodrib 1979,140; Lammers 1994,165 (5794 kg voor 82 m2); Gazenbeek 2009a,217.
312
Olivier 1977.
435