393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

van het gebouw. 1529 Bewaard gebleven voorbeelden wekken de indruk dat het probleem met het oneven
aantal zuilen aan de ingangzijde werd opgelost door daar vier of zes zuilen te plaatsen, in plaats van
vijf. 1530 Bij vijf zuilen was de hartafstand in dit geval tussen de zuilen ongeveer twee meter en was
daarmee gelijk aan de veronderstelde breedte van de porticus. Aan de zijde waar de ingang was, zou de
middelste zuil voor de ingang staan zodat in dat geval een iets afwijkende zuilopstelling was vereist
waarmee de entree een extra accent kreeg. Omdat de constructie aan de zijde van de hoofdweg en
insteekhaven lag, is een entree aan de oostzijde het aannemelijkst. Maar omdat andere voorbeelden met
vijf zuilen altijd groter zijn, is een constructie met vier zuilen voor alle zijden in dit geval het aannemelijkst.
De genoemde vloerhoogte van 0,55 meter boven NAP lag boven het veronderstelde loopniveau.
Dergelijke vierkante omgangstempels stonden normaal gesproken niet op een podium, maar een
opstapje van ruim anderhalve voet hoogte is goed denkbaar. Bovendien kan het omringende maaiveld
plaatselijk verhoogd zijn geweest. Bij een zuilafstand van 2,7 meter paste een vergelijkbare zuilhoogte
van 2,7 meter (inclusief basement en kapiteel). Bij de slanke Korinthische orde hoort een zuildikte van
ongeveer een tiende van de hoogte, wat bij de robuustere Dorische orde ongeveer een achtste was. Dat
is gemiddeld genomen ongeveer een voet. Het emtablement boven de zuilen was goed voor tweeënhalf
maal de zuildikte zodat de dakrand zich op ongeveer 3,5 meter hoogte bevond. Aan het begin van
hoofdstuk 11 is voor de huizen een dakhelling van ongeveer twintig procent aangehouden ofwel een
helling van ongeveer 1 op 3. Dat betekent bij een ongeveer 2 meter brede porticus dat bij een dakrand op
circa 3,5 meter het dak van de omgang op ruim 4 meter hoogte de muur van de cella raakte. Daarboven
was ruimte nodig voor lichtvensters. Met de gebruikelijke muurdikte van circa 0,6 meter voor opgaand
muurwerk, was bij een vier meter brede cella tussen de muren nog 2,8 meter ruimte over voor de
lichtvensters. Bij Romeinse basilica’s was de verhouding tussen het oppervlak van de lichtvensters en
vloer circa 1 : 6, wat bij tempels ook een norm geweest kan zijn. 1531 Met zestien vierkante meter zou
dat een raamoppervlak van 2,7 vierkante meter zijn, ofwel 0,7 vierkante meter per gevel. Aan het
begin van hoofdstuk 11 is aangegeven dat in kleinere gebouwen vaak vensters van circa twee bij twee
voet werden gebruikt (0,35 vierkante meter), zodat twee van dergelijke vensters per zijde voldoende
zouden zijn. 1532 Indien de vensters van binnenuit bezien gelijk waren verdeeld over de van binnen 2,8
meter wandbreedte, was er tussen en naast de vensters ongeveer een halve meter ruimte. Indien
dezelfde marge aan de boven en onderzijde werd aangehouden, was voor het opgaande muurwerk
1,6 meter hoogte nodig. 1533 Daarmee zou de dakrand van het dak van de cella op bijna 6 meter
hoogte uitkomen. Dat is een geloofwaardige hoogte. Bij het enige tot de dakrand bewaard gebleven
voorbeeld van dit type tempel, de Janustempel in Autun, was de cellahoogte gelijk aan 1,4 maal de
cellabreedte. 1534 Dat zou in dit geval 5,6 meter zijn. De nok van het dak zal zich op ongeveer zeven meter
hoogte hebben bevonden. De variant met vijf zuilen leverde een iets lagere constructie op, aannemend
dat de zuilen ongeveer twee meter hoog waren. De tempel zou daarmee ruim een halve meter lager
geweest kunnen zijn.
De plaats van de tempel vrij dicht tegen de hoofdweg (cardo decumanus) aan de kant van het water,
zou kunnen betekenen dat het heiligdom op enige wijze met de haven verbonden was. In Gallo-
Romeinse omgangstempels werden vaak lokale goden vereerd die waren opgenomen in het Romeinse
godenbestel. 1535 Het zou dus zeer goed kunnen gaan om een plaatselijke god, bijvoorbeeld verbonden
met de oostelijke geul die hier vlakbij lag. De voorzijde van de tempel zou dan aan de oostzijde hebben
gelegen. De ingang lag ook in onder meer Nijmegen en Empel aan de oostzijde, maar dat was gezien de
zuidelijke ingang van de grote tempel in Elst geen vaste regel. 1536 Met de reconstructie is overigens verre
van bewezen dat hier daadwerkelijk een Gallo-Romeinse tempel stond. Er valt ook bijvoorbeeld te denken
aan het fundament voor een zware pijler zoals die onder meer op het tempelterrein in Maastricht is
opgegraven. Het ging daar om een Jupiterzuil die ongeveer tien meter hoog geweest moet zijn. Maar het
fundament was met bijna twee bij twee meter wel aanzienlijk kleiner dan in Voorburg. 1537 Dat neemt niet
weg dat de interpretatie als Gallo-Romeinse omgangstempel onzeker is. Daarom zal hier algemener
worden verwezen naar het vierkante havenheiligdom, hoewel zelfs een religieuze functie niet vaststaat.
Mogelijk is er een verband met de kleinere “fundament of vloer” die Reuvens op de noordwesthoek
van de mogelijke Isis-tempel aantrof. Deze bestond “uit roode steen, weinig graauwacke en
1529
Dat is altijd het geval als de cellabreedte de helft van de breedte van het gebouw inneemt, wat kan verklaren dat die
vuistregel zo strak is gevolgd volgens Lewis 1966,27.
1530
Horne en King 1980, fig. 17.1 (nr.3), 17.5 (nr. 12), 17.21 (nr. 1) en 17.24 (nr.1).
1531
Speul 1990,124 over Sint Pieter etc.
1532
In de gevels van de grotere Janustempel in Autun bevinden zich drie vensters.
1533
Volgens Brulet 2008,173 stak de cella 1,5 tot 3 meter uit, zodat 1,6 meter aansluit bij een kleine tempel als die in Voorburg.
1534
Lewis 1966,25-26.
1535
Driessen 2007,157-158.
1536
Roymans en Derks 1994,18 afb. 18 (Empel); Swinkels en Koster 2005,64 en Van Es 1981,154-155 afb. 117-118
(Nijmegen); Bogaers 1955 plaat 34.
1537
Panhuysen 1996,43.
583