393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

volstaan met open bermgreppels aan de zijkant van de weg die een halve meter tot een meter diep
waren ten opzichte van het Romeinse loopniveau. Voorbeelden daarvan zijn aangetroffen in het
zuiden van insula I langs de weg over de strandwal, en langs de randweg langs insula II en V/X.
Overigens hadden de hoofdwegen waarschijnlijk ook kleine bermgreppels om regenwater op te
vangen van onder meer de zuilengalerijen. Dankzij aansluitingen op het middenriool konden deze wel
wat kleiner en ondieper zijn, wat kan verklaren waarom Holwerda er geen sporen van heeft gevonden
(zijn opgravingsvlak lag ruim onder het Romeinse maaiveld).
Van een eventuele wegverharding is weinig teruggevonden. Genoemd werd al de mogelijke
stenen verharding van de decumanus maximus die werd gedragen door een houten fundering. Verder
vond Reuvens een wegverharding van panmateriaal in het tracé van de decumanus 1 (weg over de
strandwal) tussen insula VI en VII (afb. 8.5 en 13.7). Gezien een opmerking op de tekening dacht
Reuvens zelf aan “roode wegstenen”. De wegverharding werd over een lengte van circa zestien meter
blootgelegd met een breedte van circa vijf meter in het oosten tot circa negen meter in het westen. “De
ligging der steenen is gedeeltelijk bij gissing bepaald” plaatste Reuvens als kanttekening bij de kaart
waarin de honderden fragmenten stuk voor stuk zijn ingetekend. 1808 Het plaveisel lag volgens de
hoogtemetingen van Reuvens op circa 1,15 meter boven NAP, wat goed aansluit bij de reconstructie
van het Romeinse loopniveau in hoofdstuk 2. 1809 Bijzonder is de inzinking die Reuvens aan de
noordelijke rand aantrof. Het ging in een van boven bezien peervormige inzinking met een grootste
breedte van ongeveer 2,5 meter, naar het noorden versmallend tot ongeveer 1,5 meter. De bodem lag
ruim een halve meter beneden het loopniveau met een diepte van 0,56 meter boven NAP, wat hier
ongeveer het niveau van de top van de strandwal was. 1810 Het bijzondere is dat het plaveisel volgens
de profielen van Reuvens de inzinking volgt. Verder lag hier een schuin muurstuk dat de inzinking lijkt
te doorsnijden.
In hetzelfde tracé van de decumanus 1vond Holwerda panmateriaal in de wegdam voor de kleine
poort. Door Holwerda opgegraven stukke baksteen bij de cardo 1 tussen insula II en VII kunnen ook
van een wegdek zijn, maar dat is minder zeker. Verder is baksteen als verharding gebruikt van een
zijweg die in 2005 door BAAC in insula V/X is opgegraven. De wegen hadden vermoedelijk zoals
gebruikelijk een enigszins bol oppervlak waarbij het midden een paar decimeter hoge lag dan de
randen om zo regenwater naar de bermgreppels af te voeren.
De watervoorziening en riolering
De watervoorziening en riolering behoorden tot de belangrijkste openbare voorzieningen van een
Romeinse stad. Van de situatie in Forum Hadriani is inmiddels veel bekend zodat het de moeite waard is
hier wat uitvoeriger bij stil te staan. Het gaat zowel om de aanvoer van water, het verbruik en tot slot de
afvoer via onder meer het rioleringssysteem. De inrichting had grote invloed op de stedelijke hygiëne. In
de oudheid was men trots op de voorzieningen zoals een passage bij de antieke schrijver Strabo
illustreert: “En de Romeinen voegden met vooruitziende blik weldaden toe aan de stad. Zij droegen zorg
voor al die aspecten waarvoor de Grieken minachting hadden, namelijk het effenen van wegen, de
toevoer van water en onderaardse kanalen die het water in de Tiber spoelen”. 1811 Naar moderne
maatstaven voldeed het systeem echter lang niet aan de normen en was het gevaar van verspreiding van
ziektes levensgroot aanwezig. 1812
Onderzoek van Jansen in de goed bewaard gebleven steden Pompeji, Herculaneum en Ostia heeft
uitgewezen dat de Romeinen zeer praktisch te werk gingen en zich aanpasten aan de lokale situatie. Dat
is ook zeer goed zichtbaar in Voorburg. Uitgangspunt was de weg van de minste inspanning met zoveel
mogelijk ad hoc oplossingen. Openbare voorzieningen werden alleen getroffen waar dat noodzakelijk
was. De beroemde Romeinse aquaducten, waterleidingen en rioolstelsels geven een vertekend beeld van
wat algemeen gebruikelijk was. 1813 Deze situatiegebonden benadering van de Romeinen betekent dat
goed bewaard gebleven systemen uit de Vesuviussteden niet zonder meer als voorbeeld genomen
kunnen worden. Om de Romeinse benadering te begrijpen, zal daarom eerst aandacht worden besteed
aan onderzoek naar de verschillende systemen. Die zijn beschreven in het proefschrift van Jansen. Alleen
door de achterliggende werking te begrijpen, kan goed ingeschat worden welk systeem in Voorburg het
meest voor de hand lag. Jansen merkt op dat voor een goed begrip het geheel als een samenhangend
systeem beschouwd dient te worden in plaats van een beschrijving te geven van de individuele
1808 Maten en kantekening op basis kaart RA 30.e.38 (bijlage M, nr. C9 = afb. 8.5), circa schaal 1 : 40.
1809 RMO RA 30 c.12: straatvloer 0,93 en 1,04 beneden meetpunt op 2,12 m - NAP.
1810 Maten en kantekening op basis kaart RA 30.e.38 met twee profielen (bijlage M, nr. C9 = afb. 8.5).
1811 Jansen 2002a,14; Strabo, Geographica 5.3.8; Andere voorbeelden bij Plinius, Naturalis Historia 36,103-104 en 104-106 en
Frontinius, De Aquis I,16; Neudecker 1994,10, waaronder noot 13.
1812 Koloski 1996,84.
1813 Jansen 2002b.
617