393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

Rijn bij een poort los gevonden en was twee voet hoog, een gebruikelijke maat. 111 Een vloerhoogte
van de brede poortkamer rond de 6,5 meter is dus om verschillende redenen geloofwaardig.
Bij veel Romeinse poorten valt niet meer vast te stellen of de zijtorens boven het middendeel
uitstaken, of dat de bovenkant overal even hoog was zoals bij de zeer goed bewaard gebleven
stadspoorten van Rome. Ook is het veelal onzeker of de bovenkant voorzien was van kantelen, of van
een gesloten dak met bijvoorbeeld dakpannen of dakleien. Blijkens eigentijdse afbeeldingen kwamen
beide constructies in de Romeinse tijd voor. 112 Dankzij gelukkige omstandigheden valt over de
bovenkant bij de Voorburgse poort wel een beeld te vormen. In Voorburg zijn namelijk sterke
aanwijzingen voor een poort met doorlopend kantelendak zoals dat nog goed bewaard is gebleven in
de stadsverdediging van Rome. 113
De eerste belangrijke aanwijzing vormen de muren die op de begane grond de doorgang
flankeren (afb. 9.16). Ze zijn met hun slechts één meter brede fundament aanzienlijk dunner dan de
buitenmuren waarvan het fundament 1,25 tot 1,45 meter breed is. Dat maakt het bouwkundig gezien
aannemelijk dat het geen dragende muren waren maar slechts zijwanden van de doorgang. Voor het
dragen van torens die boven het middendeel uitstaken, waren ze te dun. Dat verklaart tevens dat ze
niet in het verlengde staan van het poortdeel dat buiten de muur uitsteekt. Zoals ook onder meer is
vastgesteld voor de poorten in het Britse Silchester, St. Albans en Housesteads, is het een eenvoudig
poorttype dat in feite bestond uit een ommuurd gebouw met etagevloeren. Daarbij waren alleen op de
begane grond tussenwanden geplaatste om de doorgang van de zijkamers af te scheiden (afb.
9.16). 114
Van het uiterlijk van de poort laat zich een nog gedetailleerder beeld vormen (afb. 9.17 en 9.18).
Voor het type van dakbedekking geeft de vorm van de poort ook een belangrijke aanwijzing. Van
boven bezien, vertoont de dragende buitenmuur op een aantal plaatsen knikken die bouwkundig zeer
onlogisch zijn als er een gesloten dakkap met bijvoorbeeld dakpannen gedragen zou moeten worden.
Een plat dak met kantelen vormt daarentegen constructief geen probleem, zoals de goed bewaard
gebleven stadspoorten van Rome laten zien. Veel Romeinse poortkamers waren rond de drie meter
hoog, zoals voorbeelden illustreren uit Senlis, Le Mans en het Praetoriaanse kamp in Rome. 115 Bij een
Voorburgse poortkamer met de vloer op circa 6,5 meter hoogte, was het platte kanteeldak dan ruim 9
meter hoog. De overkoepelende poortkamer was aan de voorzijde ongetwijfeld voorzien van de
gebruikelijke rondbogige vensters. Hun defensieve functie als opening voor het werpen van
projectielen, was vergelijkbaar met de kanteelopeningen. Dat maakt begrijpelijk waarom de onderkant
van de vensters zich op ongeveer dezelfde hoogte als een borstwering bevond, dat wil zeggen een
meter of nog iets meer boven de vloer. 116 De vensters waren bij stadspoorten aan de buitenzijde vaak
drie tot vier voet breed en vijf tot zes voet hoog. Aan de binnenkant waren ze veelal nog iets breder. 117
Vanuit die vensters werden de aanvallers bestookt met allerhande projectielen. De Griekse auteur
Philon noemt luiken die voor de vensters aangebracht werden. Maar in bijvoorbeeld de Porta Nigra in
Trier ontbreekt elk spoor daarvan. 118 In Xanten zijn in de poorten en torens wel vensterluiken
gereconstrueerd.
Ook de positie van de vensters is goed te reconstrueren. Boven de doorgang bevonden zich vaak
drie boogvensters omdat bij een oneven aantal er een venster boven het midden van de poortdeur
zat. Een aanval met een stormram richtte zich uiteraard op het midden van de poort dat het zwakste
punt was omdat daar een spleet tussen de twee deurvleugels zat. Dat punt kon dus – met de meeste
kans op succes – verdedigd worden door de aanvallers te bestoken vanaf een positie midden boven
deze poort. 119 De beschikbare breedte boven de doorgang bedraagt in Voorburg bijna zes meter. 120
Daarmee is er inderdaad net genoeg plaats voor drie boogvensters van ieder drie voet (0,9 meter)
breedte met 0,8 meter brede tussenmuurtjes. Dat levert voor de vensters een onderlinge afstand op
van hart op hart 1,7 meter, een maat die ook bekend is van een aantal andere Romeinse poorten. De
muurdiktes bepalen verder de beschikbare ruimte voor de zijvensters. De iets naar voren springende
flanken van de poort zijn ieder zo’n 3,7 meter breed. De opgaande muren van Romeinse torens waren
boven de begane grond doorgaans zo’n twee voet dik. 121 Zodoende bleef er per flank zo’n 2,5 meter
over voor vensters. Dat is net genoeg plaats voor één venster met dezelfde maten als boven de poort.
111
Haalebos en Franzen 1999,362-363; Haalebos en Franzen 2000,114-118 en afb. 60.
112
Bij de Romeinse stad in Xanten duidt de vondst van dakleien bij de torens op een gesloten dak.
113
Richmond 1971,107 (Porta Latina),245 en 200 (poort Constantinopel met waarschijnlijk ook plat dak).
114
Richmond 1946,63 (Balkernate gate). Ook gesuggereerd voor Londen in Lethaby 1972,77.
115
Butler 1958,34 en 1959,32.
116
Vergelijk Fourdrin 2002,312.
117
O.a. Bidwell e.a. 1988,67.
118
Philon LXXXI,30; Bidwell e.a. 1988,182 noot 5 (Philon) en 214 (Trier).
119
Zie o.a. Richmond 1971,246.
120
Door het ontbreken van zijmuren, was er boven iets meer ruimte dan beneden.
121 O.a. Richmond 1971,76 en 94.
410