393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

aan dat er ook zuidelijker perceelgrenzen gelopen lijken te hebben, maar die vallen niet geheel samen
met het hier besproken spoor. 1568 Daarom valt een Romeinse datering nog niet geheel uit te sluiten.
In Elst-Westeraam is in de tweede bouwfase (circa 40 – 70 na Chr.) sprake van een omringende
greppel met erbuiten nog het standspoor van een schutting waarvan delen in de vorm van eiken
planken bewaard waren gebleven. De schutting stond vanaf de tempel bezien buiten de greppel zodat
de greppel hier kennelijk niet primair als afbakening diende. Van elders zijn voorbeelden bekend dat
dergelijke greppels werden gebruikt voor het deponeren van offergaven. 1569 In het profiel van Bogaers
is zeven meter ten noorden van het hart van de greppel, een kleine ingraving te zien. De top van het
zand bevindt zich er 0,8 meter beneden NAP, maar de kleine greppelvormige “kleiige” ingraving steekt
een decimeter dieper in het zand. Volgens een aantekening op de profieltekening bevond het
“Romeins niveau” zich er op ongeveer 0,7 meter beneden NAP, het niveau dat iets zuidelijker ook
door BAAC was vastgesteld. 1570 Daarmee zou de greppel slechts twee decimeter diep zijn geweest.
Dat is te ondiep voor palen van een palissade of schutting, maar wel voldoende voor horizontale
schuttingplanken tussen schuttingpalen. Misschien is er een verband met het spoor dat in vlak 2 van
werkput 3 van het AAC zichtbaar is. Parallel aan de greppel, hart op hart circa zeven meter
noordelijker, is over twee meter lengte een aaneengesloten rij van zes rechthoekige gaten zichtbaar
die van een palissade en/of schutting afkomstig kunnen zijn. 1571 Over de datering ervan was nog niets
bekend. Mogelijk dat de uitwerking van de opgraving van het AAC hier meer duidelijkheid verschaft.
Tussentijds was nog geen dateerbaar materiaal van de grote greppel beschikbaar. 1572
Mogelijke andere tempellocaties
In andere steden valt een duidelijk patroon waar te nemen met enerzijds door de staat gesteunde tempels
in het centrum van de stad, en andere tempels aan de stadsrand. Een fraai voorbeeld is Keulen waar
zeven verschillende tempels bekend zijn die alle aan de rand liggen. Ook in bijvoorbeeld Xanten,
Tongeren en Nijmegen zijn er voorbeelden van dergelijke heiligdommen aan de stadsrand. Het is een
verschijnsel dat ook op veel andere plaatsen is waargenomen. 1573 Een praktische verklaring kan zijn dat
bij de stichting van steden de overheid zorgde dat er in het centrum een tempel werd gebouwd voor de
keizercultus, de beschermgeest van de stad en/of de Capitolijnse Trias. Andere tempels werden blijkens
bouwinschriften veelal aan particulier initiatief overgelaten. Dat kwam wellicht pas later op gang waardoor
de beste ruimte in het centrum van de stad al bezet was. Maar dat hoeft niet de enige verklaring te zijn.
Zo valt het op dat veel van deze heiligdommen bij het deel van de stadsrand liggen dat dicht bij het water
ligt. Ook bestond er een voorkeur voor een goed zichtbare positie bij een toegangsweg, wat begrijpelijk
was als een privé-persoon met de bouw van een tempel prestige wilde verwerven. Opvallend is dat veel
van deze tempels links van de toegangsweg liggen voor wie de stad binnenkomt. Voorbeelden zijn de
dubbele tempels in Nijmegen, het tempelcomplex in Tongeren, de Haventempel in Xanten en de tempels
bij de Oostpoort in Silchester. 1574
Zeker indien het in insula IX gevonden vierkante gebouw geen Gallo-Romeinse omgangstempel is,
valt te verwachten dat er elders in Forum Hadriani zo’n tempel heeft gestaan. Het is namelijk het type dat
elders in Nederland het vaakst voorkomt. 1575 Ze zijn op het platteland gevonden, maar ook bijvoorbeeld
binnen de ommuring van Aardenburg, Nijmegen, Xanten, Keulen en Tongeren. Het valt op dat veel
tempels van dit Gallo-Romeinse type aan de rand van de steden lagen, vaak in de buurt van een
hoofdweg. Op die basis valt in Forum Hadriani nog een tempelcomplex te verwachten, het waarschijnlijkst
links van een belangrijke toegangsweg. De westelijke toegang van de stad is door Holwerda opgegraven
en heeft geen tempelresten opgeleverd. Bij de noordelijke toegangsweg (decumanus maximus) lag rechts
in insula VI een gebouw dat zeker geen tempelcomplex was. Kansrijker is de links van de toegang
gelegen insula XI. Daar zijn in 1984-1985 door de AWN waarnemingen gedaan en in 1992 door de ROB.
Zoals besproken in hoofdstuk 5 zijn in insula XI in 1984 in een proefsleuf twee verschillende oriëntaties
van bouwsporen waargenomen, wat enigszins doet denken aan de situatie bij het tempelcomplex in
1568
Aanwezig in gemeentearchief Leidschendam-Voorburg: Franstalige kadasterkaart (minuutplan) Voorburg (Zuid Holland),
sectie C, blad 01 (1811-1832).
1569
Van Enckevort 2005c,41-43.
1570
Bink en Franzen 2009,65 (bovenkant tussen 0,7 en 0,6 meter - NAP) en 67 (onderkant laag D: 70 centimeter - NAP).
1571
Van der Heiden 2009,21 fig. 2.8.
1572
Het spoor in het profiel (spoor 4400) heeft “geen enkele dateerbare vondst opgeleverd” aldus M. Driessen desgevraagd in
een email.
1573
Pauli-Gabi, Steiner en Wiblé 2002,122; Martin-Kolcher en Castella 2002,310 en 316 (algemeen;) Follmann-Schultz
1992,248 (Keulen); Zelle 2000,42 (Xanten); Rieche en Heimberg 1998,36 Abb. 44-47 (diverse); Van Enckevort en Thijssen
2005a afb. 39 (Nijmegen).
1574
Bedon e.a. 1988,20 en 30; De Grooth en Stuart 1987,19;: Peterse e.a. 2002,6 en 20; Van Enckevort en Thijssen 2003a,65;
Boon 1974; Kob 1997,117; Rieche en Heimberg 1998,36 afb. 44-45.
1575
Follmann-Schultz 1992,246.
587