393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

ontbraken echter vaak bij militaire baden, waarschijnlijk omdat de soldaten beroepsmatig al voldoende
beweging kregen. In het noorden raakten de palaestra’s in de loop van de 2 e eeuw ook bij de burgerlijke
baden uit de mode en werden steeds vaker vervangen door een overdekte hal. Er zijn in het midden van
de 2 e eeuw sporadisch nog wel palaestra’s aangelegd zodat Voorburg er ook een gehad kan hebben,
maar zeker is dat niet. Nielsen concludeert dat in het noorden verschillende aanpassingen aan het klimaat
werden doorgevoerd nadat er enige tijd ervaring was opgedaan met het gebruik van baden in dit klimaat.
Het betrof de aanleg van extra stookgaten en het soms naderhand verwarmen van de kleedruimte.
Verder ging de sportfunctie in de palaestra buiten over naar de overdekte hal binnen. Ook het buitenbad,
de natatio, raakte vaak buiten gebruik. 1157
De Voorburgse ruimte buiten fungeerde mogelijk meer als siertuin waar je wat kon rondlopen en
zitten. Deze was aan drie zijden omgeven door vleugels van het badhuis. Aan de zuidzijde lag de
verwarmde badvleugel en aan de oostzijde de hal met porticus. Aan de noordzijde bevond zich een rij van
drie kamertjes die circa zes meter diep waren. Ze varieerden in breedte van vierenhalf tot ruim zes meter
(afb. 14.4). Dergelijke kamertjes, waarvan er bijvoorbeeld ook drie in Heerlen zijn opgegraven, komen
vaker in Romeinse badhuizen voor en worden doorgaans geïnterpreteerd als winkels voor de verkoop
van badolie en versnaperingen zoals oesters. In de Heerlense baden zijn in zo’n kamer een lepel en
resten van oesters gevonden. 1158 Verder boden artsen en masseurs er soms hun diensten aan, zo
illustreert de vondst van chirurgische instrumenten in het grote badhuis in Xanten. 1159 In de buurt van het
westelijke vertrek vond Reuvens in Voorburg een benen schrijfstift. In het aangrenzende kamertje
kwamen “penningen” en een “dubbele ijzeren sleutel” tevoorschijn. 1160 In met name grotere baden bevond
zich ook een bibliotheek. 1161 Overigens lijken deze drie kamertjes vanaf het begin, of na een verbouwing,
onderdeel te zijn geweest van het waterreservoir, waarover meer aan het eind van hoofdstuk 15.
Bij een van de steunberen bij de kamertjes vond Reuvens twee fragmenten van een inscriptie die,
gezien de opvallende letterhoogte van achttien centimeter, bij elkaar horen. 1162 De letterhoogte is
opmerkelijk. Zo waren de letters van een bouwinscriptie uit de Heerlense thermen slechts twee tot vier
centimeter hoog. 1163 En bij een bouwinscriptie van de principia van het legioensfort in Nijmegen, één van
de grootste Romeinse bouwwerken in Nederland, was de hoogte van de letters elf centimeter. 1164 Het
ging in Voorburg daarom wellicht om een keizerlijke inscriptie. Helaas valt uit de fragmenten, een letter A
en een letter P, geen tekst te reconstrueren. Het is verleidelijk aan Hadrianus te denken omdat hij
mogelijk oprichter van het badhuis was, maar dat verband is speculatief. Misschien was er een verband
met de keizercultus die in baden nogal eens aandacht kreeg, maar ook dat is onzeker. 1165
De Romeinse thermen beschikten van origine ook over een buitenbad (natatio), maar dat raakte
zoals gezegd in het noorden in de loop van de 2 e eeuw uit de mode. Het klimaat zal daarbij een rol
hebben gespeeld. De thermen van Heerlen hadden nog wel zo’n buitenbad van 5,55 bij 9,15 meter.
Dergelijke baden waren zelden dieper dan 1 tot 1,2 meter. In Heerlen lag de bodem van het buitenbad
ongeveer driekwart meter onder het vloerniveau van de palaestra, zodat de boven het maaiveld
uitstekende badrand met genoemde gebruikelijke baddiepte een hoogte gehad zal hebben van een voet
(drie decimeter) of iets meer. 1166 De hoek van een fundering aan de westkant van de Voorburgse
binnenplaats is misschien het restant van zo’n buitenbad. Het in Voorburg vanaf dit mogelijke buitenbad
schuin weglopende spoor zou van een bijbehorend afvoerkanaal kunnen zijn. Het lijkt de “diepe streep” te
zijn waarvan Reuvens ten westen van de stookruimte de diepte opmat. De bodem lag dan ongeveer
driekwart meter onder het Romeinse maaiveld. 1167 Westelijker heeft Reuvens niet gegraven, hetgeen kan
verklaren dat het buitenbad niet compleet is teruggevonden. Maar het is ook goed mogelijk dat de
Reuvensbaden nooit een buitenbad hebben bezeten, temeer omdat er geen royale voorziening van
stromend water was. De onder Hadrianus gebouwde grote thermen in Xanten hadden ook al geen
buitenbad meer. Natatio’s stonden vaak in verband met een goede wateraanvoer, zoals de beek in
Heerlen. 1168 Zonder natatio kan het schuine spoor een afvoer van het badhuis zelf zijn geweest.
1157
Nielsen 1990: 60, 72, 82-84 en 162.
1158
Kleberg 1957,106; Rieche 1989,71; Yegül 1992,46 en noot 120; Cool 2006,208-209.
1159
Zieling 1999,43 (afb. p. 42).
1160
Reuvens Dagboek I,21 (sleutel) en 241 (schrijfstift), en Arentsburg Geschiedenis, 21 (sleutel en munten).
1161
Offenberg 1978,17; Nielsen 1990,165-166; Yegül 1992,1, 30, 155 en 179; Brödner 1992,1, 91 en 186; Plinius, Epistulae II.17
(aan Gallus).
1162 Reuvens 1829a,2; Reuvens Geschiedenis p. 21 en Reuvens Dagboek I,225 en 247.
1163 De hoogte verschilde per regel: gemeten aan de hand van het origineel.
1164 Peterse e.a. 2002,25; Panhuysen 1996,334 en noot 3 noemt letters van 18 en 22,5 cm “zeer groot”.
1165 Yegül 1992,68, 124 en 422.
1166 Dodt 2003,144, 165 en 168; Buitenbaden waren zelfs zeldzaam in Noord-Afrika: Yegül 1992,408; Dieptes: Yegül 1992,37;
Nielsen 1990,155; Eschebach 1979b,18 (Stabiaanse thermen); maar het buitenbad in de Stabiaanse thermen (Pompeji) was 1,5
meter diep.
1167 Opmerking Reuvens op schets hoogtemetingen.
1168 Nielsen 1990,24 en 35.
541