393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

Zoals gezegd is het met de beperkte gegevens verre van zeker dat de sporen in insula XII inderdaad
van een capitolium zijn. Gezien de centrale ligging van de sporen naast vermoedelijk het forum, is het
waarschijnlijkste alternatief dat het om een podiumtempel voor de keizercultus gaat. En ook een
vermenging van de Capitolijnse Trias en de keizercultus valt niet geheel uit te sluiten. Aan het eind van de
2 e eeuw, kort voor de periode waarin het complex gezien de omvang mogelijk is gebouwd, werd de
scheidslijn namelijk steeds minder duidelijk. 1453 En mede op basis van de in Voorburg opgegraven altaren
voor de Genius Loci, valt ook te denken aan een heiligdom voor de beschermgeest van de stad, en wel in
combinatie met de Capitolijnse Trias. In beide gevallen zou het geen echt capitolium zijn en kon de
oriëntatie op het oosten worden losgelaten, iets wat overigens incidenteel ook bij capitolia het geval was.
Een oriëntatie op het forum is een aantrekkelijk alternatief, temeer omdat dat ook de lengterichting van
insula XII lijkt te zijn. Maar het in 1985 waargenomen fundament ligt dan wel erg westelijk. De afstand tot
de westelijke rand van de insula bedroeg zo’n 13 meter. Bij een symmetrische ligging zou de tempel 34
meter breed zijn. Dat is nog breder dan de Capitolia van Xanten en Keulen, wat zeer onwaarschijnlijk is.
Daarmee is nog niet uitgesloten dat het brede fundament niets met een tempel van doen heeft en een
kleinere tempel, of een heel ander gebouw, nog op ontdekking wacht. Gezien het grote formaat zou nondestructief
onderzoek mogelijk meer inzicht kunnen opleveren.
Een plek voor de keizercultus
Het is zeer aannemelijk dat in de civitashoofdplaats Forum Hadriani ook de keizercultus zijn plek had.
Mogelijk heeft stichter Hadrianus daar al een rol in gespeeld, of is hij er na zijn dood als vergoddelijkte
stichter geëerd. Activiteiten rond de keizercultus worden doorgaans in het centrum van de stad
gelokaliseerd. 1454 Genoemd is al de mogelijkheid van een tempel in de eerder besproken insula XII. Maar
ook bij het forum zelf konden de nodige activiteiten plaatsvinden, bijvoorbeeld in de basilica. 1455
Twee altaren uit Voorburg verwijzen naar de keizercultus, maar een exacte vindplaats is niet bekend.
Nog bewaard in het Rijksmuseum van Oudheden is de inscriptie die op 15 november 1624
tevoorschijn kwam. 1456 Het in twee stukken gebroken altaar van grijze kalksteen weegt 166 kilo. Het
altaar is 87 centimeter hoog en 25 centimeter dik. De breedte varieert tussen 45 centimeter (basis) en
34 centimeter (tekstvlak). Met de tekst spraken de twee oprichters nadrukkelijk hun loyaliteit aan het
keizerlijk huis uit. 1457 De formulering (I)n H(onorem) D(omus) D(ivinae) is kenmerkend voor de
provincie Germania Inferior. In Brittannië komt deze formule bijvoorbeeld niet voor. 1458 De
vermoedelijke handelaren kwamen dus mogelijk uit de provincie Germania Inferior, maar de
formulering kan ook een lokale steenhouwer bepaald zijn. De tekst luidt 1459 :
[I]N H(onorem) D(omus) D(ivinae)
GENIO COLLE
GI PEREGR(inorum)
VLP(ius) DECEM
BER ET VER[E]
CVND(us) COR
NVTVS D(ono) D(ederunt)
In vertaling: “Ter ere van het goddelijke (keizerlijk) huis, aan de beschermgeest van het genootschap van
vreemdelingen hebben Ulpius December en Verecundus Cornutus (dit altaar) ten geschenke gegeven.
Het andere altaar dat naar de keizercultus verwijst, kwam in de 16 e eeuw tevoorschijn tijdens het
ploegen van een stuk land op een onbekende plek in Voorburg (afb. 1.2). Helaas is de steen
verdwenen. Hij wordt voor het eerst vermeld door Junius in zijn in 1588 postuum verschenen boek dat
rond 1575 was afgerond. De steen bevond zich destijds nog in Rijswijk dankzij Henri Croesinek, heer
van Benthuisen. 1460 De door Junius weergegeven tekst is waarschijnlijk door hemzelf gelezen en
betrouwbaar. Het gaat om een priester van de keizercultus. Deze cultus was gericht op een
loyaliteitsbetuiging aan de zittende keizer, en verering van zijn voorgangers die bij hun dood waren
vergoddelijkt. De seviri augustales waren voor de dagelijkse dienst verantwoordelijk. Blijkens de ook in
Voorburg gehanteerde omschrijving (‘IIIIII vir Aug’) was het een zesmanschap. Aanvankelijk kon dit
1453 Barton 1982,317; Schales 1992,194; Martin-Kolcher en Castella 2002,316.
1454 Schalles 1992,194; Martin-Kolcher en Castella 2002,310 en 316.
1455 Schalles 1992,194.
1456 Boxhorn 1632,178; Byvanck 1935,II, nr. 351; CIL XIII 8808; RMO Pb 69.
1457 Zelle 2000,91; De Blois 1986,65.
1458 Stuart en Bogaers 2001,39.
1459 Vertaling Hees 2006,347.
1460 Junius 1588, 314; Westreenen van Tielandt 1826,21; Byvanck 1935,II nr. 349; CIL XIII 8807.
575