393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

Behalve dat stagnatie reden voor deze omleiding geweest kan zijn, valt ook te denken aan te grote
stankoverlast zo vlak bij de hoofdweg.
Indien het riool uitkwam op een natuurlijke geul, kan bij een extreem hoge waterstand het riool via
deze geul overspoeld zijn geweest. Omdat de volgende aanpassing uit circa 160 na Chr. dateert, valt
te denken aan de in hoofdstuk 2 genoemde wateroverlast die in deze periode mogelijk ook de kade
van de haven in Xanten overspoelde. In hoofdstuk 4 is aangegeven dat kort daarna werkzaamheden
zijn uitgevoerd aan de havens van Voorburg en Naaldwijk, wat met zo’n overlast te maken kan
hebben. Als onderdeel van de genomen maatregelen tegen een volgende wateroverlast, kan in de
wegdam een zelfde constructie als in Xanten zijn aangelegd. In de Voorburgse wegdam is bij de
binnenste gracht net als in Xanten een dwarsverbinding zichtbaar die later is aangebracht, volgens
Holwerda rond 160 na Chr. wat zoals aangegeven in hoofdstuk 6 waarschijnlijk een juiste indicatie
is. 1930 Op de originele opgravingstekening is te zien dat loodrecht op het stadsriool een ongeveer een
meter brede langwerpige constructie is geplaatst in een greppel tussen de twee uiteinden van de
binnenste gracht (afb. 9.14). Een aantekening lijkt te suggereren dat een deel van de constructie zich
0,56 meter beneden NAP bevond terwijl de bodem van het stadsriool hier waarschijnlijk ongeveer een
kwart meter beneden NAP lag. 1931
De constructie doet sterk denken aan een duiker in een wegdam loodrecht op een als afwatering
gebruikte greppel bij Wateringse Veld, langs de weg naar Voorburg. Een duiker in de dam zorgde
daar dat de sloot als afwatering bleef functioneren (afb. 15.21). 1932 In de Romeinse tijd werd
watermanagement wel vaker in de Cananefaatse regio toegepast. Dat blijkt uit de vondst van duikers
elders. Deze onder meer in Valkenburg ZH zeer goed geconserveerde houten buizen waren soms
voorzien van een klep die door het uitstromende water open ging, en vanzelf werd dichtgeduwd als
het water de andere kant opstroomde (klepduiker). Ze werden bijvoorbeeld gebruikt bij
afwateringssloten die bij eb op de rivier loosden, maar bij vloed opkomend water tegenhielden. 1933
Ook het onderzoek naar de oeverweg langs de Oude Rijn bij De Meern, heeft volop voorbeelden
opgeleverd van bewust watermanagement. 1934 In Voorburg kon met zo’n klepduiker bij hoog water de
rest van de grachten worden afgeschermd, terwijl er bij laag water wel afvoermogelijkheid was.
De latrines
Bij de afvoer van urine en fecaliën verkozen de Romeinen eveneens de weg van de minste
weerstand, zo blijkt uit het onderzoek van Jansen. Dat betekent dat in de meeste gevallen eenvoudig
beerputten werden aangelegd. Slechts selectief werd gebruik gemaakt van ondergrondse
afvoerkanalen. In Ostia, waar zoals gezegd vanaf het begin een compleet ondergronds netwerk werd
aangelegd, waren beerputten niet nodig. In de Vesuviussteden waren daarentegen wel volop
beerputten in gebruik. In Herculaneum was daarbij de harde ondergrond een probleem voor het
graven van ondergrondse afvoerkanalen. Het gevolg was dat de beerputten snel vol raakten. Op
plaatsen in Herculaneum waar ondergrondse afvoeren werden aangelegd, ontstonden dan ook
aansluitingen daarop en raakten de beerputten buiten gebruik. Bij de openbare toiletten met soms
tientallen zitplaatsen, was de noodzaak van een aansluiting op het riool het grootst. Dat verklaart
mede dat de openbare toiletten zich vaak bij de openbare badhuizen bevonden. Daar bood het
dagelijks legen van de badkuipen immers de mogelijkheid de toiletten regelmatig te spoelen.
Bovendien was de situering gezien de publieke functie sowieso praktisch. 1935
In Forum Hadriani lijkt de situatie op die in Pompeji. Op de achtererven van insula II zijn latrines
met een beerput aangetroffen die lang in gebruik zijn gebleven. Slechts bij enkele rijkere huizen was
er een directe aansluiting op het riool zoals besproken in de vorige paragraaf. Om verstopping te
voorkomen, waren deze particuliere afvoeren bij voorkeur niet te lang en bevond de betreffende
kamer zich waarschijnlijk dicht bij de straatzijde. Dat verklaart wellicht mede waarom de huizen van
insula II en III, die grenzen aan de hoofdweg met stadsriool, geen eigen aansluiting hadden. Voorin de
huizen lagen veelal winkels en/of werkplaatsen en daar was geen ruimte voor een toilet. Overigens
zijn niet alle huizen volledig opgegraven en kan hier en daar door Holwerda een afvoer gemist zijn.
Uitsluitend bij aanwezigheid van een eigen afvoer kon men in huis een toilet met spoeling
(spoeltoilet) instaleren. Dat verklaart mede waarom private spoeltoiletten in Voorburg en andere
1930
Holwerda 1915a,10 en Holwerda 1923,12.
1931
Spoor nummer 136.
1932
Waasdorp 2003,11 en 47, afb. 5 (blauw ingekleurd).
1933
De Roo en Brouwer 1972,209 e.v; Ter Brugge 2002; Graafstal 2002,14; Bazelmans, Dijkstra en De Koning 2002,27 en 29.
1934
Graafstal 2002,14.
1935
Jansen 2002b,62, 73, 110, 156, 159 en 189; Neudecker 1994,19, 83, 90, 113 en 142.
633