393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

Verona. 90 Kantelen en borstwering werden aan de bovenkant afgedekt met grote stenen om de
voegen en de kern van de muur te beschermen tegen regenwater. Deze dekstenen waren in
doorsnede halfrond, driehoekig of plat en vaak ongeveer een voet (0,3 meter) hoog. 91 Een complete
platte deksteen uit Valkenburg was circa 0,25 centimeter hoog, 1 meter lang en 0,7 meter breed. Bij
een twee voet brede borstwering, een gebruikelijke dikte, stak deze deksteen in totaal 1/3 voet uit,
ofwel 1/6 voet (circa 5 centimeter) aan weerszijde. Als het een deksteen van een kanteel is, was de
kanteel circa drie voet breed, een gebruikelijke maat. In Valkenburg stonden de drie voet brede
kantelen waarschijnlijk zo’n acht voet uit elkaar, zo suggereert onder meer de positie van in de gracht
gevallen dekstenen daar. In Voorburg zal het beeld niet veel anders zijn geweest. 92
De borstwering moest volgens Philon en een Griekse inscriptie circa drie voet (0,9 meter) hoog
zijn. 93 De recent in Saint-Bertrand herontdekte laat-Romeinse borstwering was inderdaad 0,9 meter
hoog, maar dan zonder de verdwenen dekstenen. 94 Een zelfde hoogte komt voor in Nimes en Verona,
mogelijk eveneens exclusief dekstenen. In het Praetoriaanse kamp in Rome was de borstwering
zeven centimeter lager (0,83 meter) maar kan de maat, met deksteen, ook wat hoger zijn geweest.
Elders komen iets hogere maten voor van 1 meter (Gaer Gybi), 1,05 meter (Aureliaanse muur Rome)
en 1,1 meter (Sens). Een dergelijke hoogte bood voldoende ruimte om voorover te kunnen buigen en
stenen te werpen, terwijl het onderlichaam toch nog voldoende bescherming genoot. 95 Op de
borstwering stonden de kantelen. In Carcassonne bevond de top van de kantelen zich 1,8 meter
boven de weergang. Dezelfde hoogte is in Verona en Nimes vastgesteld. In Cherchel in Noord-Afrika
staken de kantelen 0,95 meter boven de borstwering uit, wat bij een 0,9 meter hoge borstwering een
kanteelhoogte van 1,85 meter oplevert. 96 Een dergelijke hoogte bood afdoende dekking aan een
staande man. Daarmee was de Voorburgse stadsmuur tot de bovenkant van de kantelen vermoedelijk
circa 5,5 meter hoog.
De Heliniumpoort
Over het uiterlijk van Romeinse poorten bieden Nederlandse opgravingen weinig informatie en moet
vooral teruggegrepen worden op beter bewaard gebleven voorbeelden in het buitenland en Romeinse
afbeeldingen. In Nederland zijn van de tot nu opgegraven Romeinse poorten in het beste geval een
paar steenlagen boven het maaiveld bewaard gebleven. En het gaat veelal om restanten van forten of
laat-Romeinse versterkingen die ten opzichte van steden een eigen karakter hadden. Dankzij
bijzondere omstandigheden valt toch een redelijk betrouwbaar beeld te vormen van de Heliniumpoort,
de grote westelijke stadpoort van Romeins Voorburg en de oudste bekende stadspoort van Nederland
(afb. 9.13). 97 Deze illustreert fraai hoe het onderzoek naar Forum Hadriani als bij een legpuzzel stukje
voor stukje aan elkaar past. De juiste ligging van het ene puzzelstukje biedt weer een
aanknopingspunt voor de plaats van het volgende stukje. In dit geval vormt de hierboven
gereconstrueerde weerganghoogte van de stadsmuur een essentieel gegeven om te kunnen
reconstrueren hoe de Heliniumpoort er heeft uitgezien.
De poortrestanten
Holwerda groef de Heliniumpoort in 1914 volledig op en liet een plattegrond schaal 1 op 200
vervaardigen (afb. 9.14). Dat vormt de basis voor onderstaande reconstructie. 98 Zoals hierboven al is
aangegeven, stond de poort op ongeveer één meter lange houten heipalen. De basis voor de muren
van de poort was net als bij de stadsmuur een circa één meter diep fundament dat 1,3 tot 1,4 meter
breed was. Alleen aan de voorzijde van de poort was het fundament 2 tot 2,3 meter breed, welk deel
blijkens een onderbreking in de paalfundering uit een andere fase stamt. Holwerda sprak van een
“tegen den buitenmuur aanliggende gebouw”. 99 Het dagrapport van de metingen meldt daarover op 1
juli 1914: “Tusschen de eigenlijke muur en het gebouw was een strook van circa 0,4 [meter] niet
beheid”. 100 Vermoedelijk is het een oudere constructie, waarschijnlijk een ereboog, die bij de bouw van
90 Jacobi 1897,69; Boon 1974,101; Woods 2002, 305-308; Darles, Badie en Malmary 2002,320.
91 O.a. Bidwell e.a. 1988,204 (0,15 – 0,3 m).
92 Buijtendorp 1988d,10-11.
93 Haselberger 1979,109 op basis van Philon A60 en bouwinschrift uit 307/306 voor Chr.
94 Woods 2002,301.
95 zie o.a. Richmond 1971,61; Bidwell e.a. 1988,202.
96 Woods 2002,305-306 en 308.
97 Zie kader bij Buijtendorp 1990a met afbeelding voor hoofdlijnen reconstructie; de auteur introduceerde de naam
Heliniumpoort.
98
Kopie van linnen kaart (103 x 171 cm.) in archief RMO.
99
Holwerda 1915,9.
100
Koolemans Beijnen 1914-1915.
408