393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

noordelijke huizen noemt. De dikte van de staanders is gezien de foto vergelijkbaar met die in
Valkenburg waar de rechthoekige staanders tien bij twaalf centimeter groot waren en in Alphen aan de
Rijn waar ze tien bij tien centimeter maten. 268 In Valkenburg waren de staanders slechts deels van het
sterke en goed tegen weersinvloeden bestand zijnde eikenhout. Er was ook het zwakkere hout
gebruikt van els, iep en esdoorn. In Alphen was vooral essenhout toegepast. 269 Nadat in een artikel in
Kwadrant op bovenstaande wijze de paaldikte op ongeveer een decimeter was geschat, vond de
auteur in het depot van het Rijksmuseum van Oudheden een aantal leembrokken uit Holwerda’s
opgraving terug. Ze waren waarschijnlijk afkomstig van de houten rijenhuizen in insula I tot en met III
(afb. 10.4). 270 Bij een brok viel uit een afdruk af te leiden dat in dat geval de ronde wandpaal inderdaad
een diameter van ongeveer een decimeter had. 271
De staanders met deze dikte waren in Alphen en Valkenburg te dik om er takken omheen te
vlechten. Daarom waren daar, en wellicht ook in Voorburg, horizontale dwarslatten (‘regels’) tussen de
staanders aangebracht. Het vlechtwerk werd daar dan omhooggericht (vertikaal) omheen gevlochten.
In Valkenburg waren de horizontale ‘regels’ zes bij drie centimeter dik en bevonden zich ongeveer een
kwart meter boven elkaar. Het vlechtwerk liep er bijna een voet onder het maaiveld door, mogelijk om
te voorkomen dat ongedierte naar binnen zou kruipen. 272 Dergelijk vertikaal vlechtwerk wijkt af van het
horizontale vlechtwerk van inheemse huizen. 273
In het Voorburgse brok leem is de paal 2,5 centimeter verwijderd van de buitenkant van de vlakke
lemen wand. Dat betekent dat de gehele leemwand zo’n vijftien centimeter dik geweest moet zijn
indien de paal in het midden zat. Dat is dezelfde dikte als die van uitstekend bewaard gebleven
Romeinse vlechtwerkwanden uit bijvoorbeeld Valkenburg en Xanten. 274 Op de foto van Holwerda
staan de palen overigens niet mooi op een lijn, zodat er enige speling is. Een dikte van anderhalve
decimeter was voor warmte-isolatie in ieder geval voldoende. Ter vergelijking: een vlechtwerkwand
van 10 centimeter dikte biedt evenveel isolatie als een bakstenen muur van 35 centimeter dikte. 275
De leembrokken tonen de nodige details. Zo hadden de tenen van het vlechtwerk blijkens de
afdrukken een diameter van 1 tot 2 centimeter. Dat is vergelijkbaar met de 0,5 tot 2 centimeter in
Alphen en 1 tot 2,5 centimeter in Valkenburg. In Alphen waren de tenen van het buigzame hout van
wilg, berk en els, soorten die wellicht ook in Voorburg gebruikt zijn. 276 Op de Voorburgse stukken
leemwand zijn duidelijk ribbels van het bekende visgraatpatroon zichtbaar. Die werden veelvuldig door
de Romeinen aangebracht om wandschilderingen te laten hechten. In de erfput van huis 2 vond
Holwerda “vele resten van roode muurschildering”. 277 Dat is een belangrijke aanwijzing dat in ieder
geval een deel van de muren van wandschilderingen was voorzien. Daarbij blijkt in de Vesuviussteden
en Ostia dat de meeste vertrekken eenvoudig wit waren bepleisterd. 278 Als versiering was er dan
soms een donker gekleurde sokkel waarop het vooral van de vloer afkomstige vuil minder goed
zichtbaar was.
Holwerda heeft van de wand van het Huis met de Wandpalen (huis II.5) bij uitzondering ook de
paalgaten op zijn kaart ingetekend, mogelijk omdat de sporen hier zo duidelijk waren (afb. 10.3). Het
betreft zowel op de veldtekening (schaal 1 : 200) als de kleinere gepubliceerde kaart 27 palen. De
hartafstand bedraagt 14,4 meter tussen de twee palen aan de uiteinden. De gemiddelde hartafstand
tussen de palen onderling bedraagt daarmee 0,53 meter. Dat is vergelijkbaar met de gemiddeld 0,5
meter die in Romeins Londen is vastgesteld en de standaardafstand van 0,4 of 0,6 meter die
tegenwoordig wordt gehanteerd bij houtskeletbouw. 279 Het is ongeveer een derde minder dan de
gemiddeld 0,8 meter afstand in Valkenburg (daar schommelend tussen de 0,65 en 1,04 meter). 280
Deze ten opzichte van Valkenburg en enkele andere voorbeelden kleinere afstand gaf het gebouw
268 Valkenburg: Van Giffen 1944,111 (rechthoekige staanders 10x12 die hart op hart 0,8 meter uit elkaar staan) en Van Giffen
1953,68 (9x12, 0,8 meter uit elkaar); In Alphen 0,75 tot 1,0 meter uit elkaar (Bogaers en Haalebos 1987,44).
269 Glasbergen 1967,128 (Valkenburg); Bogaers en Haalebos 1987,45 (Alphen); Eggen 1989,23 over voordelen eikenhout.
270 Buijtendorp 1988b,14 en Buijtendorp 1993,116. Overigens is niet zeker of de brokken ook uit insula II stammen. Het
alternatief is met name insula I waar Holwerda ook verbrand leem vond.
271 Ongeveer een vijfde van de ronding is zichtbaar; De 768 stukken leem de BAAC in 2005 opgroef zijn niet verder beschreven
(Gazenbeek 2009a,215).
272 Van Giffen 1944,111. Zie ook Glasbergen 1967,24 en 31. Vergelijk Voskuil 1979,54 en Wamser 2000,82 Abb. 62
(Oberwinterthur); Perring 2002,93 noemt voor Londen iets dunnere regels die 55 tot 60 cm. boven elkaar zaten.
273 In woningen in Groot-Brittannië kwam deze geïmporteerde techniek naar het schijnt pas aan het eind van de 1 e eeuw in
gebruik (MacMahon 2003,46).
274 Glasbergen 1967,31 (Valkenburg); Petrikovits 1952,92 en Ditmar-Trauth 1995,240 (Xanten); Bloemers e.a. 1981,83;
Peterse 2002,12.
275
Voskuil 1979,48.
276
Glasbergen 1967,31; Van Giffen 1940-44,63 (Valkenburg); Bogaers en Haalebos 1987,45 (Alphen).
277
Holwerda 1913,19.
278
Wallace-Hadrill 1994,153-155 en 158; Perring 2002,125.
279
Perring 2002,84, 87 en 90; MacMahon 2003,45; Van der Tol 1983c,273.
280 Glasbergen 1967,30.
431