393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

Bij experimenten is gebleken dat de bouwstenen de warmte absorberen waardoor bij een
buitentemperatuur van nul graden bij de eerste stookgang de temperatuur pas na 12 uur ging stijgen.
En er was 36 uur nodig om het vertrek op 20 graden Celsius te krijgen. Dat lange opstoken is ook te
vinden in een bericht bij Plinius. Het was dan ook efficiënt het vuur s’nachts niet helemaal te
doven. 1328 In de gereconstrueerde Herbergsthermen in Xanten werd in het caldarium een temperatuur
van 40 graden Celsius bereikt met een watertemperatuur van 35 graden. Bij hogere temperaturen wordt
het ondragelijk omdat het water uit de kuipen verdampt en de luchtvochtigheid naar bijna 100 procent
stijgt. Nielsen gaat uit van een luchtvochtigheid van circa 80 procent. Bij lagere temperaturen zijn hogere
waarden wel dragelijk. Brödner nam in een Turks bad bij een luchtvochtigheid van 100 procent een
temperatuur tussen de 32 en 33 graden waar. 1329
De economische aspecten
Al met al is voldoende van het Voorburgse badhuis bekend om tot slot aandacht te kunnen besteden aan
een aantal economische aspecten. Allereerst wordt gekeken naar de geleverde bouwinspanning.
Vervolgens wordt een inschatting gemaakt van het aantal gebruikers. Verder is er aandacht voor het
verbruik van brandstof, water en olie. Die dagelijkse kosten worden tot slot gerelateerd aan de
entreegelden.
De bouwinspanning
Dankzij de bouwtechnische reconstructie bestaat redelijk goed inzicht in de bouwinspanning die met de
bouw van de Voorburgse thermen werd geleverd. Van het in Voorburg opgegraven type dakpan waren
per vierkante meter circa negen platte pannen (tegulae) nodig en negen vorsten (imbrices). 1330 Het
badhuis had exclusief de vermoedelijk dakpanloze watertoren een oppervlak van ongeveer 780 vierkante
meter. Rekening houdend met een factor 1,05 voor de buiten de muur stekende dakrand (overstek) en
het extra oppervlak als gevolg van de dakhelling, valt het dakoppervlak op ongeveer 820 vierkante meter
te berekenen. Met genoemd aantal dakpannen per vierkante meter is dat goed voor in totaal zo’n 12.500
dakpannen, waarvan ongeveer de ene helft tegulae en de andere helft imbrices. 1331 Alleen al de productie
daarvan kostte naar schatting zo’n tweeduizend manuren. 1332 Het was de lading van een paar flinke
vrachtschuiten zoals die in de regio in Zwammerdam, Woerden en De Meern zijn opgegraven. 1333
Shirley heeft berekeningen gemaakt voor de bouwtijd van een enigszins vergelijkbaar badhuis in het
kampdorp van het legioensfort bij het Schotse Inchtuthil. Dit badhuis had een oppervlak van bijna
vierhonderd vierkante meter. Het Voorburgse badhuis was ruim tweemaal zo groot. Omdat het
Voorburgse badhuis waarschijnlijk ook wat hoger was, zeker wat betreft de overdekte grote hal, was de
verbruikte hoeveelheid steen naar schatting zelfs driemaal zo groot. 1334 De arbeidsinspanning kan ook
ongeveer driemaal zo groot zijn geweest, en zou dan rond de 150.000 manuren uitkomen. Daarnaast
waren er volgens Shirley bij Romeinse bouwprojecten nog ongeveer evenveel manuren nodig voor
indirecte arbeid, zoals de winning en transport van steen. 1335
Jaarlijks waren er waarschijnlijk ongeveer tweehonderd werkbare dagen. De werktijd zal gemiddeld
zo’n acht uur per dag zijn geweest. 1336 In dat geval werkte een arbeider gemiddeld 1.600 uur per jaar. De
150.000 directe manuren voor de bouw van het badhuis zijn dus gelijk aan vierennegentig manjaren. Dat
valt gezien de onzekerheden af te ronden tot honderd manjaren. Zo berekend, waren op de bouwplaats
zo’n honderd man nodig om het Voorburgse badhuis in één bouwseizoen af te bouwen. Interessant zijn
op een schrijfplankje bewaard gebleven gegevens over het badhuis van een castellum bij het Britse
Chesterholm (Vindolanda), temeer omdat het badhuis aldaar met ruim driehonderd vierkante meter in
omvang vergelijkbaar was met de Voorburgse badvleugel. Blijkens het tekstfragment waren er in het
begin van de 2e eeuw achttien “bouwers bezig met het badhuis”. 1337 Met achttien bouwlieden zou de
bouw van het Voorburgse badhuis zo’n vijf jaar in beslag hebben genomen. Dat lijkt lang, maar was zeker
niet uitzonderlijk. Zo begon de bouw van de Hadrianusthermen in het Libische Leptis Magna in 126/127
na Chr. en werd de decoratie in 130 na Chr. of kort daarna aangebracht, dus minimaal drie tot vier jaar na
1328
Kretzschmer 1953; Nielsen 1990,17; Plinius, Epistulae 2.17.26.
1329
Nielsen 1990,18; Dodt 2003,82-83 en 181; Brödner 1992,109.
1330
De Maeyer 1937,146-147 komt op 2x9 stuks.
1331
Buijtendorp 1996 noot 75.
1332
Shirley 2001,108 voor schatting productietijd.
1333
12500 x 10 kilo = 125 ton. Tonnage De Weerd 1988,208-209; Bazelmans 2005,26; gewicht dakpannen De Maeyer
1937,146-147; Lammers 1994,165.
1334 Geschat op circa 1500 m3 versus ruim 500 m3 bij badhuis Inchtuthil.
1335 Shirley 2000,76-77 en 109.
1336 Shirley 2001,125 (30 weken per jaar: 210 dagen) en 130 en 137 (van 8 uur per dag).
1337 Straus 2002,66 ; Bowman en Thomas 1994, nr. 155 (25 april 100 na Chr.); Nielsen 1990 deel II,20 (310 m2).
559