Din Sosyolojisi - Anadolu Üniversitesi

kurumlarını, hukuki sistemlerini ve askeri teknolojisini yaygınlaştırmak için
19. yüzyılda başlattığı modernleşme hareketi ve buna bağlı reformlar İslam
dünyasında ilk laik kurumların ortaya çıkmasına öncelik etmiştir. Türkiye’de
moderniteye geçişi, siyasal ve yapısal dönüşümleri tarihsel bir bütünlük ve
devamlılık içinde anlamak gerekir. Bu açıdan bakıldığında Cumhuriyet
öncesi başlayan dönüşümleri sürecin bir parçası olarak görmeden tarihi
bütünlüğü anlamak mümkün olmaz. Genel hatlarıyla Tanzimat’ın ilanıyla
başlayıp Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun ilanıyla devam eden ve hukuki yapının
değişmesiyle başlayan süreç, Cumhuriyet dönemindeki değişim projesinin
temelleri olarak görülebilir. Ayrıca I. Meşrutiyet’in ilanı ve 1876 Kanun-i
Esasi’nin kabulü, II. Meşrutiyet’in ilanı siyasal yapıda klasik anlayıştan
uzaklaştığını gösteriyordu ki bu da uzun dönemde aslında laiklikle
sonuçlanan bir sürece hazırlık olarak yorumlanabilir.
Birinci dünya savaşından yenilgiyle çıkan Osmanlı devletinin yıkılmasını
müteakiben kurulan Türkiye Cumhuriyeti laik temeller üzerine kurulmuş,
dini ve dünyevi otoriteyi temsil ettiği düşünülen halifelik lağvedilmiştir. Din
siyasi meşruiyet ve otorite kaynağı olmaktan çıkarılmıştır. Laikliğin temellerinin
atılması, yapısal ve yasal dönüşümlerin gerçeklemesi sürecinde, dini
siyasi meşruiyet aracı olmaktan çıkaran halifelik kurumunun kaldırılması,
1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu, 1925 tarihli tekke ve zaviyelerin
kapatılmasına ilişkin kanun, 1926 tarihli Türk Medeni Kanunu ve 1934 tarihli
bazı kisvelerin giyilmesini yasaklayan kanunların çıkarılması laik yapıya
geçişin önemli basamakları arasında yer alır. Türkiye Cumhuriyeti devletinin
1924 tarihli ilk anayasasındaki devletin dininin İslam olduğu ilkesi 1928
yılında anayasadan çıkarılmış, yerine 1937 yılında yapılan bir değişiklikle
Türkiye Cumhuriyeti devletinin “laik” olduğu ilkesi konulmuştur. Aynı ilke
1961 Anayasası’nda Cumhuriyetin temel nitelikleri arasında sayılmıştır. 1982
Anayasası da bu ilkeyi Cumhuriyetin temel ilkeleri arasında saymış ve bu
ilkenin değiştirilemeyeceğinin ve değiştirilmesinin teklif dahi edilemeyeceğinin
altını çizmiştir. Anayasa bir taraftan laiklik ilkesini benimserken diğer
yandan herkesin din ve vicdan hürriyetine sahip olduğunu belirtmiştir.
Osmanlı son dönemi ve Cumhuriyetin ilk yıllarında laikliğe geçişi sağlayan
gelişme ve reformları özetleyiniz.
Laiklikle ilgili anayasada yer alan önemli bir düzenleme Diyanet İşleri
Başkanlığı ile ilgili olmuştur. 3 Mart 1924 tarihinde Şer’iye ve Evkaf
Vekâleti kaldırılmış ve din işlerinden sorumlu Şeyhülislamlık makamı ilga
edilmiştir. Bunun yerine din hizmetlerinde devamlığı sağlamak, toplumun
dini ihtiyaçlarını karşılamak ve bu alanda doğabilecek kurumsal boşluğu
doldurmak amacıyla, 429 sayılı Kanunla, Başvekâlet bütçesine dâhil ve
Başvekâlete bağlı Diyanet İşleri Reisliği, bugünkü adıyla Diyanet İşleri
Başkanlığı kurulmuştur. 1961 Anayasası 154. maddesiyle Diyanet İşleri
Başkanlığı’nı bir anayasa kurumu olarak düzenlemiş, genel idare içinde yer
vermiş ve bu kurumun, özel kanununda gösterilen görevleri yerine
getirmesini öngörmüştür.
1982 Anayasası ise Diyanet İşleri Başkanlığı ile şöyle bir düzenleme
yapmıştır: “Genel idare içinde yer alan Diyanet İşleri Başkanlığı, laiklik
ilkesi doğrultusunda, bütün siyasi görüş ve düşünüşlerin dışında kalarak ve
milatça dayanışma ve bütünleşmeyi amaç edinerek, özel kanunda gösterilen
görevleri yerine getirir.” Öte yandan 633 sayılı ve 22.6.1965 tarihli
“Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun”,
Diyanet İşleri Başkanlığı’nın görev alanlarını “İslam dini” ile
sınırlamaktadır.
115