Din Sosyolojisi - Anadolu Üniversitesi

Marks, dini ayrıntılı olarak incelememesine karşın, daha sonra dine
sosyolojik açıdan getirilen yaklaşımlarda etkili olan, sosyolojinin üç klasik
kuramcısından (Marks, Durkheim, Weber) birisidir. Bu üç kuramcı da dinin
temelde bir toplumsal süreç olduğuna, bilimin gelişmesi, rasyonelleşme ve
kalkınma ile birlikte modern zamanlarda öneminin göreceli biçimde
azalacağına inanıyorlardı.
19. yüzyıl teolog ve felsefecilerinin yazdıkları ve bunlardan özellikle
Feuerbach’ın “Hıristiyanlığın Özü” (1841) adlı eseri ve diğer çalışmaları
Alman aydınlarını ve daha çok gençliği etkilediği gibi, o yıllarda gençlik
dönemini yaşayan Marks’ı da derinden etkilemiştir. Bu nedenle, Marks’ın
dinle ilgili düşüncelerini Feuerbach’a giden köklerinde aramak gerekir.
Feuerbach’a göre din, insanın kendi düşüncesinin insanlar üstü bir plana
aktarılışıdır. Başka bir ifade ile, din, kültürel gelişme sürecinde insanların
ürettiği düşünce ve değerlerden oluşmakta, fakat bunlar yanlış bir şekilde
ilahi güçlere ya da tanrılara mal edilmektedir. İnsanların ruhun ölmezliğine
inanmaları ve ilahi adaletin tecellisine inançları, yine insanların adalete
susamışlıklarının soyut bir plana aktarılması, dünya ötesi bir insani isteğin
şekil değiştirmesinden ibarettir. Yine Feuerbach’a göre, insan, dini düşüncelerinin
kendi iç hayatının bir izdüşümü olduğunu anladığı anda, artık kendi
doğasının dışında bir ölçü, değer aramayacak, kendi kişiliğini idrak etmeye
çalışacaktır. Feuerbach bunu daha açık bir şekilde şöyle belirtir: “Hıristiyanlık,
aslında yalnız insanların Us’undan değil, bizzat hayatından da uzun
zamandan beri yok olmuştur. Hıristiyanlık, artık yangın ve hayat sigortalarımızla,
demiryollarımız ve buhar gemilerimizle, resim ve heykel galerilerimizle,
askeri ve endüstri okullarımızla, tiyatro ve bilimsel müzelerimizle
tam bir zıtlık halinde olan bir sabit fikirden başka bir şey değildir”.
Marks, bu düşüncelerin çok büyük etkisi altında kalmıştır. Ona göre din,
ünlü deyişiyle söylersek, halkın afyonudur. Şerif Mardin, bu ifadenin Feuerbach’ın
düşüncelerinin etkisi altında yazıldığını söyler. Cümlenin tamamı ise
şöyledir: “Din, baskıya tabi yaratıkların iç çekmesi, kalpsiz bir dünyanın kalbi,
ruhsuz olayların ruhudur, halkın afyonudur”. Ona göre, din bu dünya
şartlarına müdahale etmeyi bir yana bırakmayı öğretmekte, mutluluk ve ödülleri
ölümden sonraki hayata ertelemektedir. Böylelikle de dikkatlerin bu
dünyadaki eşitsizlik ve adaletsizlikler üzerinde yoğunlaşması önlenmekte,
insanlar öteki dünya vaadiyle avutulmaktadır. Din, aynı zamanda güçlü bir
ideolojik öğeye sahiptir: Dini inanç ve değerler, servet ve güç dağılımındaki
eşitsizlikleri makul göstermeye yaramaktadır. Örmekse, “yumuşak başlı
kişilerin dünyanın varisi olacağı” yolundaki inanış, azla yetinmeyi ve baskıya
boyun eğmeyi önermektedir.
Çoğunlukla Marks’ın dini bir kenara attığına inanılır, fakat bu doğru
değildir. Çünkü Marks dinin “kalpsiz bir dünyanın kalbi” olduğunu, günlük
gerçekliğin acımasızlığından kaçıp sığınılan bir liman olduğunu belirtir. Ona
göre, geleneksel biçimiyle din ortadan kalkacaktır, yok olmalıdır da; ama bu,
dinde içkin olumlu değerlerin insanlığın gelişimine büyük ölçüde yön veren
idealler olabildiği için böyle olacaktır. Yoksa dinin getirdiği idealler ile
değerler yanlış anlaşıldığı için değil.
Marks’a göre din, toplumsal değişimden çok, statükonun ve egemen
sınıfların çıkarlarının devam etmesine hizmet eder. Ona göre, Hıristiyan
düşüncesi, 18. yüzyılın rasyonalist düşüncelerine mağlup olurken; feodal
toplum, onun ölü birliklerini devrimci burjuvaziye karşı savaşa sürüyor ve
böylece eski toplumsal konumunu devam ettirebilmek için değişime karşı
17