Din Sosyolojisi - Anadolu Üniversitesi

olmuştur. Söz gelimi; feodal dönem ile sanayi devrimi arasında hiç şüphesiz
bu bağlamda değişimler söz konusudur.
Ortaçağ Avrupa’sında hâkim olan ruhban sınıfın otoritesi (yani kilise
hâkimiyeti) modern zamanlara gelindiğinde köklü bir değişime uğramış;
Tanrı merkezli bir evren ve insan anlayışından insan merkezli evren ve insan
anlayışına geçiş yaşanmıştır. Bu geçiş ile din oldukça büyük bir konum
kaybetmiş ve insan hayatının birçok alanlarından el çektirilerek etkisi
sınırlandırılmıştır. Kamu hayatının dışında bireysel olarak bir vicdan işi olarak
nitelendirilmiştir. Buna göre insanoğlunun birçok ihtiyaçları yanında dini
ihtiyaçları da ilgili kurumlar tarafından karşılanacaktı. Dinin vicdan sınırları
içine ve hayatın belirli bir alanına çektirildiği bu durum karşısında yeni
arayışlar hızlanmıştı. Bunun mantıkî sonucu olarak, dinin kurumsal yapılar
dışında daha çok bireyselleştiği ve sivilleştiği görülmektedir. Bugün küresel
dünyada dinin temel tezahürlerinden birisi budur.
Dinin sivilleşmesiyle bağlantılı olarak ortaya çıkan bir başka husus da
yeni dini hareketlerdir. Yeni dini hareketler, dünyanın birçok yerinde mevcut
klasik, kurumsal dini yapı ve mezheplerin dışında, daha eklektik unsurları
içinde barındıran ritüalistik ve âyinsel boyutları ağır basan, fakat sistematik
ve tutarlı bir inanç, ibadet ve gündelik yaşam uygulamaları içermeyen yapılardır.
Bu dini hareketler, farklı kültürlerin ve dinlerin dünya ölçeğinde daha
rahat tanınmasıyla çeşitlenmekte ve daha da eklektik hale gelebilmektedir.
Hiç şüphesiz ulus-devletin sınırlı dolaşım imkanları ile küresel dünyanın
imkanları arasındaki fark, dinin dünyada farklı biçimlerde tezahür etmesine
sebep olmuştur. Bir kere her ulusun kendi etnisitesini merkeze alarak kurduğu
ulus-devleti, aynı zamanda homojen bir dini anlayışı da içinde barındırmaktadır.
Hatta bunu gerektirmektedir. Ulus-devlet içerisindeki bu homojen
kimlikler, süreç içerisinde farklılaşmış ve çoğul hale gelmiştir. Bunu ekonomik,
politik ve kültürel gelişmeler zorladığı gibi teknolojik imkanlar da
önemli bir zemin hazırlamışlardır. Amerika ve pek çok Avrupa ülkesinde
farklı sebeplerle gelen çeşitli dinlere mensup insanlar, ülkelerde hem homojenliği
bozmuşlar hem de kültürel anlamda entegrasyon problemlerinin ortaya
çıkmasına sebep olmuşlardır. Bu fiili durum, küresel dünyada çokkültürlü ve
buna bağlı çok dinli yapıları konuşulur ve tartışılır hâle getirmiştir. Tabii ki
sadece Asya ya da Ortadoğu’dan Batı’ya işçi akını ve göçler olmamıştır. Paralel
bir biçimde Batı’dan doğuya doğru da bu göçleri izlemek mümkündür.
Aslında bunların tamamı kalıcı bir göç olmak zorunda da değildir. Artık daha
geçici yerleşmeler görünmeye başlamıştır. Bu durum dünya ölçeğinde bir
dolaşımı hızlandırmakta ve sürekli kılmaktadır. Dolayısıyla insanların çok
farklı din ve kültürle teması, en azından zihinlerde homojenliğin kırılmasına
ve çeşitliliğin içselleştirilmesine sebep olmaktadır.
Bu açıklamaların ardından küreselleşen dünyada dinle etkileşim içerisinde
oluşan çeşitliliğe kabaca bir göz gezdirebiliriz. Bunlara şimdilik isim olarak
değineceğiz ve yeri geldikçe ilgili başlıklar altında bazıları üzerinde duracağız.
Dünyaca etkinlik gösteren Evanjelik hareketi, Yahudi, Hıristiyan ve
İslam fundamentalizmleri, Ilımlı İslam Projesi, Latin Amerika’da kilise önderliğindeki
hareketler. Bir çok sivil dini hareketlerin dünya ölçeğinde
yapılanması, yeni dini hareketler bunlardan sadece bir kaçıdır.
Bu konuda dünya ölçeğinde çeşitliliği görebilmek ve konuyla ilgili küreselleşme
çerçevesinde yapılan analizleri öğrenmek için Oliver Roy’un Küreselleşen
İslam (Çev. Haldun Bayrı, İstanbul, Metis Yay. 2003) kitabını okuyunuz.
139