Din Sosyolojisi - Anadolu Üniversitesi

ilişkileri ve etkileşiminin din sosyolojisi bakımından analizi konulu 1979
tarihli doçentlik çalışması “Erzurum ve Çevre Köylerinde Dini Hayat” adı ile
basılmış olup; dini yaşayışı sosyolojik incelemenin ilk bilimsel örneklerinden
biridir. Bu eser, deneysel özel din sosyolojisi araştırmalarına öncülük etmiş
ve bu geleneğin oluşmasına büyük katkı sağlamıştır.
Yukarıdaki tarihi süreçte ana hatlarıyla serüveni verilmeye çalışılan din
sosyolojisi neredeyse 1980’li yıllara kadar tanınma sorunu yaşamış, hak ettiği
ilgiyi görememiştir. Daha sonra İlahiyat Fakültelerinin çoğalması, çok sayıda
akademisyenin tez çalışmaları ve lisansüstü (yüksek lisans – doktora) eğitim
imkanının yaygınlaşması din sosyolojisi bilim dalında teorik ve deneysel
araştırmalarda da göreceli bir artışa neden olmuş, önceki yıllara göre
olağanüstü bir ilgi görmeye başlamıştır. Bu dönemde İlahiyat Fakültelerinde
çok sayıda din sosyologu yetişmiştir.
Muhakkak Türkiye’de din sosyolojisi ile ilgili çalışmalar bunlarla sınırlı
değildir. İlahiyatın dışında farklı alanlardan hareketle din sosyolojisine katkı
sağlayan çok sayıda düşünür / bilim insanının bu alanda özgün çalışmalar
yaptıkları, hatta farklı yaklaşım biçimleriyle din sosyolojisine yeni açılımlar
kazandırdıkları da görülmektedir. İlk akla gelen isimler olarak, Sabri F.
Ülgener (1911–1983), Amiran Kurktan Bilgiseven (1926–2005), Mümtaz
Turhan (1908–1968), Erol Güngör (1938– 1983), Şerif Mardin (1927–),
Baykan Sezer (1939–2002) gibi isimler sayılabilir. Yeni isimlerin katılımıyla
bu alana duyulan ilgi her geçen gün giderek artmakta olup, şimdiden çok
renkli, zengin bir literatür oluşmaya başlamıştır. Din sosyolojisinin yüzyılımızın
en önemli sosyal bilimleri arasında yer alacağı anlaşılmaktadır ki
Türkiye de bundan payını almakta, dinin sosyal bilimciler tarafından daha
geniş biçimde araştırıldığı görülmektedir. Bu ilginin din sosyolojisi çalışmalarına
da yani açılımlar, yaklaşımlar kazandıracağı açıktır.
Şimdi, yukarıdaki isimlerden birkaçını örnek olarak kısaca tanıtarak
ünitemizi sonlandıralım.
Weber’in ülkemizdeki temsilcisi sayılan ve asıl ilgi alanı ekonomi olan
Sabri F. Ülgener, ‘iktisat zihniyeti’ adını verdiği bir tutum ahlakından söz
etmektedir. Bu ahlakın oluşmasında dinin işlevini açıklıyor olması, onu din
sosyolojisi yapmaya yöneltmiştir. Ülgener’in konumuzla ilgili eserleri
arasında, Darlık Buhranları, İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası,
Zihniyet ve Din: İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı gibi çalışmaları
sayılabilir. Ona göre, toplumsal oluşum ve dönüşümün başlangıçlarında
önemli ölçüde dinden kaynağını alan bir ‘iktisat ahlakı’ vardır.
Tamamen değerlerle yüklü bu iktisat ahlakı, coğrafi, ekonomik, sosyo–kültürel
ilişki biçimleri ve siyasal yapılanma bileşkesinde yeni bir şekil alır ki
buna ‘iktisat zihniyeti’ denir. Bu artık salt bir dini ahlak değildir; toplumsal
şartların etkisinde yeniden oluşmuş bir tutum ahlakıdır. Ancak gelinen
noktanın kökleşmesinde dinin önemli bir işlevi olduğu için bu algılayış
biçimi de bütünüyle dinin bir görüşü sanılır. Ülgener, çalışmalarında İslam
dünyasının sorunlarını, tarihi gelişimi içinde dinle bağlantılı bir zihniyet
olgusuyla çözmeye çalışmıştır.
Erol Güngör ise, ağırlıklı olarak kültür ve sosyal değişme konularını
işlediği diğer eserleri yanında özellikle ‘İslam’ın Bugünkü Meseleleri’ ve
‘İslam Tasavvufunun Meseleleri’ adlı çalışmalarında din sosyolojisi ile ilgili
konulara geniş yer vermektedir. Avrupa ve Amerika için Sovyet tehdidinin
ortadan kalkması durumunda, İslam dünyasındaki gelişmelere karşı Batı’nın
tavrının daha olumsuz olacağını belirten Güngör, böylece, bugün Batı’nın
48