Din Sosyolojisi - Anadolu Üniversitesi

inanç, din ve medeniyetlerin ürünü olduğuna inanan Paşa, bu nedenle,
Osmanlı toplumunda siyasi, idari, hukuki ve diğer alanlarda İslami etkilerin
egemen olduğunu belirterek bu alanlarda İslami hükümlerin dikkate alınmasının
daha isabetli olacağını savunmaktadır.
Öte yandan, İslamiyet’in getirdiği adalet ve eşitlik anlayışının toplumsal
hayatta önemli yansımaları olduğunu söyleyen Ahmet Cevdet Paşa’ya göre,
İslam dini herkese hak ettiği hürriyeti verdiği için İslam dünyasında Batı’daki
gibi bir hürriyet mücadelesi meydana gelmemiş; buna karşılık adalet düşüncesi
ön plana geçmiştir. İslam’daki bu eşitlik–adalet uyumundan dolayı Avrupa’daki
sınıf çatışmaları, feodalite, sömürü ve zulüm Osmanlı toplumunda
görülmemiştir.
Ekonomik hayatta liberalizmi benimseyen ve iş hayatında Müslümanların
da anonim şirketler kurmasını öneren Ahmet Cevdet Paşa, önemli eserlerinden
biri olan “Tezakir”de ekonomik buhran ile ahlaki çöküş arasında paralellik
kurmaktadır. Fransız Devrimi’ne de özel bir ilgi duyan Ahmet Cevdet
Paşa, bu konunun girişinde, kraliyet Fransa’sındaki ekonomik darboğaza ve
devrimi hazırlayan düşünce iklimine değinir. Ona göre, özellikle Voltaire ve
Rousseau gibi düşünürlerin din aleyhindeki düşünceleri devrim öncesi Fransa’sının
ahlaki bir buhrana sürüklenmesine neden olmuş ve ekonomik buhranla
birlikte ahlaki buhran devrime giden süreci hızlandırmıştır.
Ahmet Cevdet Paşa’nın toplum düşüncesinde din, onun toplumsal hayatı ve
kurumları yorumlarken kullandığı en temel olgulardan biridir.
Ahmet Cevdet Paşa’nın sosyolojik görüşleri için Ümit Meriç’in Cevdet Paşa’nın
Toplum ve Devlet Görüşü adlı eserine bakılabilir.
Meşrutiyet Dönemi
Osmanlı Devleti’nin ve aydınlarının bakışlarını dışarıya, Batı’ya çevirmelerinin
nedeni, sorunlarını çözmek için başka yol bulamamaları, Batılılaşmayı
çözüm olarak görmelerinden kaynaklanmaktadır. Osmanlı’nın Batı seçimi
bilinçli bir devlet siyasetiydi. Bu yeni siyasi seçimin amacı, Osmanlı Devleti’nin
toplumlararası ilişkilerde azalan etkinliğini yeniden arttırmaktır. Osmanlı’nın
Batı seçimi içinde kazanacağı yeni kimliğini tanımlamak ve bu
seçimin getireceği yeni sorunlara çözüm aramak için, Batı’da olduğu gibi bir
bilime ihtiyacı vardı. O nedenle, Batı’daki sorunları çözmek adına kurulan
sosyoloji bilimi Batı’da ortaya çıkar çıkmaz, devleti yıkılmaktan kurtarmak
amacıyla, Osmanlı’nın tercihi olan yeni siyaseti resmi bir ideoloji olarak
savunmak üzere Türkiye’ye aktarılır.
II. Meşrutiyet döneminde Batı’daki sosyoloji ekollerinin hemen hemen
hepsinin Türkiye’ye aktarılması ve siyasi akımlarla bütünleşmesi, toplumsal
sorunları çözmede, Osmanlı özelinde “devleti nasıl kurtarırız?” sorusunun
ancak siyaset aracılığı ile çözümleneceğine inanılmasından kaynaklanmaktadır.
Bu dönemde Osmanlı’ya aktarılan sosyoloji ekolleri ve siyaset anlayışları
sadece Durkheim–Gökalp, Le Play–Prens Sabahattin akımları ile sınırlı
değildir. Bunların yanı sıra, Mustafa Suphi Marksist sosyolojiyi, Ahmet Şuayp
organist sosyolojiyi, Ahmet Rıza pozitivist sosyolojiyi ve bu sosyolojilerin
bağlı oldukları siyasi anlayışları temsil etmektedirler. Ancak, bunlardan
Durkheim ve Le Play’ın sosyolojik görüşlerine dayalı olarak kurulan iki
ekol dışındakiler bir iz bırakamadan kaybolmuşlardır.
42