Din Sosyolojisi - Anadolu Üniversitesi

fazıla) ve erdemsiz şehirler olarak ikiye ayıran Farabi, erdemli şehri,
“halkının mutluluğa ulaşmak için birbiriyle yardımlaştığı şehir” olarak
tanımlamaktadır.
Farabi, ‘erdemli şehir/toplum’ görüşüyle, eski Yunan’ın site ve sınıflı
toplumu yerine İslamiyet’in insanlar arasında fark gözetmeyen evrensel ve
dini toplum anlayışını geçirmektedir. Aydınlar aristokrasisinin idare edeceği
bu erdemli şehir/toplum, bilginlerden ve erdemli insanlardan oluşacaktır.
‘Erdemli toplum’dan söz ederken ideal ve ütopik bir toplum modeli ortaya
koyan Farabi, ‘erdemsiz toplum’u anlatırken ise gerçek/yaşanan toplumu
resmetmektedir. Erdemli toplumun zıddı olan erdemsiz toplumun dört şekli
vardır:
1. Cahil toplum (el–medinetü’l–cahiliyye): Gerçek mutluluğu fark edemeyen
ve mutlak monarşi ile yönetilen ‘cahil toplum’ halkı, servet, şehvet,
itibar gibi değerlere ulaşmayı hayatın gayesi ve gerçek mutluluk zanneder.
Farabi cahil toplumlarında da altı farklı alt türü olduğunu belirtmektedir.
2. Günahkar toplum (el–medinetü’l–fasıka): ‘Günahkar toplum’, erdemli
toplum gibi görünse de, aslında bir tür cahil toplumdur.
3. Değişmiş toplum (el–medinetü’l–mütebeddile): ‘Değişmiş toplum’, önceden
erdemli bir toplum iken sonradan değişip dönüşerek erdemsizleşmiş
toplumdur.
4. Şaşkın toplum (el–medinetü’d–dalle): ‘Şaşkın toplum’ ise, hiçbir hedefi
olmayan bozulmuş bir toplumdur.
Farabi’nin de ortaçağdaki çoğu İslam bilgini gibi organizmacı bir toplum
anlayışına sahip olduğu belirtilmelidir. Ona göre erdemli toplum, sağlıklı bir
vücuda benzemektedir. Nasıl ki, bir vücutta kalp ile ona yardımcı olan ve
önem dereceleri oldukça farklı pek çok organ varsa toplumlar da böyledir.
Orada da bir devlet başkanı ile ona yardımcı olan ve farklı önem derecelerine
sahip çeşitli yönetici ve memurlar bulunmaktadır. Farabi’ye göre, devlet
başkanı iyi, bilgin, adaletli ve erdemli olursa, toplum da erdemli ve iyi olur.
Farabi el–Medinetü’l–Fadıla isimli eserinde, erdemli toplumun lideri olan
erdemli bir devlet başkanında şu 12 özelliğin bulunması gerektiğini
belirtmektedir: (1) özürsüz bir beden, (2) anlayış ve kavrayış, (3) kuvvetli bir
hafıza, (4) zekilik, (5) güzel hitabet, (6) bilim sevgisi, (7) yeme içme
kadınlara düşkün olmama, (8) doğruluk, (9) yücelik, (10) adalet, (11) ılımlılık
ve (12) azim ve irade. Bir insanda bu özelliklerin tümünün birden bulunması
çok zor olduğundan Farabi’ye göre, devlet başkanının hiç değilse bu
özelliklerin yarısına sahip olması gerekir. Eğer bu son şartı da taşıyan bir kişi
bulunamazsa, bu erdemleri taşıyan kişilerden oluşan bir kurul devleti
yönetmelidir.
Gazali (1058–1111)
İslam dünyasında din sosyolojisinin öncü ve hazırlayıcıları arasında üzerinde
durulması gereken isimlerden birisi de, şüphesiz Gazali’dir. Gazali’nin, konu
bakımından tek bir branş çerçevesine sıkıştırılamayacak geniş içeriklere sahip
eserleri arasında konumuzu yakından ilgilendiren en önemlileri şunlardır: el–
Munkız mine’d–Dalal (Dalaletten Kurtuluş), Tehafütü’l–Felasife (Filozofla-
36