Din Sosyolojisi - Anadolu Üniversitesi

Tanzimat’la başlayan Batı etkisi ve öykünmeciliği bizde sosyolojinin de
Batı formunda ithali ile yeniden kurulması sonucunu doğurmuştur. Bu
nedenle sosyolojimizin başlangıçta ilgilendiği imparatorluğun çöküşten
kurtarılması arayışları içinde bir sosyolog / din sosyologu ve aynı zamanda
bir çöküş teorisyeni olarak İbn Haldun’dan yararlanma ihtiyacı duyulmamış,
daha yakın, somut Batı ülkelerindeki örnekler, yani sosyoloji ekolleri ve
teorileri tercih edilmiştir. Uzun bir aradan sonra nihayet 1940’ta Hilmi Ziya
Ülken ve Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu’nun birlikte hazırladıkları ‘İbn Haldun’
adlı monografik eserle tekrar bilim dünyamızın gündemine düşen İbn
Haldun’un, o tarihten bugüne yeterince çalışıldığını söylemek de zordur.
Ölümünün altı yüzüncü yılı münasebetiyle UNESCO’nun 2006 yılına adını
verdiği İslam bilgininin kim olduğunu öğrenmeye çalışınız.
Bu genel girişten sonra, İslam dünyasında ve Türkiye’de din sosyolojisinin
gelişimine ve belli başlı görüşlere geçilebilir. Burada en önemli
örmeklerle yetinilecektir.
İSLAM DÜNYASINDA DİN SOSYOLOJİSİ
İslam dünyasında sosyoloji ve din sosyolojisi açısından en büyük malzemeyi,
İslam bilginlerinin en tanınmışlarından Farabi, Gazali ve İbn Haldun’un
eserlerinde bulmak mümkündür. Örneğin, Farabi, daha çok eski Yunan filozoflarından
Aristo ve özellikle de Eflatun’un etkisinde kalarak bir ideal
toplum teorisi geliştirmiş ve dikkate değer toplum sınıflamaları yapmıştır.
Gazali ise Farabi’nin felsefi temelli bakış açısını eleştirerek, daha çok dini
merkeze alan bir toplum ve siyaset görüşü ortaya koymuştur. İbn Haldun’a
gelince, o, tarih felsefesi ve sosyolojisi alanındaki görüşleriyle ‘sosyolojinin
babası’ unvanını almayı hak eden bir İslam bilginidir. Bu açıdan Haldun’un
en önemli eseri olan ‘Mukaddime’nin, mükemmel bir ‘ön sosyoloji’ olduğu
rahatlıkla söylenebilir.
Farabi (890–950)
İslam dünyasında, din sosyolojisinin öncüsü ve hazırlayıcısı olarak dikkati
çeken ilk isimlerden biri Farabi’dir. Farabi’nin toplum anlayışı ile ilgili
görüşleri, daha çok, es–Siyasetü’l–Medeniyye (Site Yönetimi) ve Arau
Ehli’l–Medineti’l–Fadıla (Erdemli Şehir Halkının Görüşleri) isimli eserlerinde
toplanmıştır. Toplum görüşü konusunda Eflatun’dan etkilendiği anlaşılan
Farabi, toplumsal yaşamın bir ihtiyaç olduğunu belirtmektedir. Zira insanlar
yaratılışları gereği ve yaşamlarını sürdürebilmek için toplum halinde
yaşamak zorundadırlar.
Ayrıntılı bir toplum sınıflamasına girişen Farabi’ye göre toplumlar öncelikle
ikiye ayrılır: eksik toplumlar ve tam toplumlar.
1. Eksik toplumlar (el–ictimaatü gayrü’l–kamile): Eksik toplumlar kendi
içinde, (1) köy (karye), (2) mahalle, (3) sokak (sikke) ve (4) hane (menzil)
olmak üzere dört alt kısma ayrılır.
2. Tam toplumlar (el–ictimaatü’l–kamile): Tam toplumlar da kendi arasında
(1) büyük (uzma), (2) orta (vusta) ve (3) küçük (suğra) olmak üzere üç alt
gruba ayrılmaktadır. Büyük toplum, dünya; orta toplumlar, milletler ve
küçük toplumlar, şehirlerdir. Şehirleri de erdemli şehir (el–medinetü’l–
35