Din Sosyolojisi - Anadolu Üniversitesi

irçok Ortaçağ İslam düşünürleri çağlarını aşan eserler bırakmışlardır.
Kısacası bu dönem İslam bilginlerinin çalışmaları birçok bilim açısından
olduğu gibi din sosyolojisi için de önemli kaynaklardır. Ancak bunlar üzerinde
yeterince çalışılmadığı, hatta bir kısmının bilinmediği dolayısıyla çağdaş
bilim dünyasına aktarılamadığı da söylenebilir.
Ortaçağ İslam bilginlerinden Şehristani’nin din sosyolojisini ve özellikle de dini
gruplar sosyolojisini yakından ilgilendiren eserinin adını öğreniniz.
İslam dünyasındaki bilgi birikiminin ve önemli eserlerin tercüme yoluyla
Batı’ya da aktarıldığı görülmektedir. Endülüs, Yunan ve İslam biliminin
Avrupa’ya aktarılmasında köprü görevi üstlenmiş, 12. yüzyılda bilim ve
felsefe eserleri Arapçadan Latinceye çevrilerek, Rönesans ve Reform hareketlerinin
ve dolayısıyla Batı Aydınlanmasının zeminini hazırlamıştır. Ancak
13. yüzyıla gelindiğinde düşünsel durağanlık kendini göstermeye başlamış,
İslam düşünce geleneği dinamizmini kaybetmeye yüz tutmuştur. 14. yüzyılda
ise İslam dünyası özellikle Endülüs gibi bilim merkezleri, siyasi parçalanma
ve iç kargaşalarla istikrarsız bir döneme girmiş, Endülüs’ün büyük bir bölümü
Hıristiyanların eline geçmiş, hanedanlıklar arasındaki şiddetli anlaşmazlıklar
ve savaşlar düşünce ve bilimde de çöküşe neden olmuştur. İslam dünyasının
diğer coğrafyalarında da durum pek farklı değildir. Bilim zihniyetinde
de skolastik bir döneme girilmiştir.
Bu dönemde İslam dünyası artık her yönüyle bir kırılmanın eşiğindedir.
İşte sosyoloji ve din sosyolojisinin kimilerine göre müjdecisi, kimilerine göre
mucidi/kurucusu olma onuruna sahip İbn Haldun böylesi bir dönemin zirve
ismidir. Bir dünya tarihi olan Kitabü’l–İber’ine giriş olarak yazdığı, daha
sonra genişlettiği ‘Mukaddime’si de sosyolojinin ve din (İslam) sosyolojisinin
ilk klasiği olma ayrıcalığını taşımaktadır.
Ne yazık ki, İslam dünyasının içinde bulunduğu konum ve şartlar İbn
Haldun’un ‘ilm–i ümran’ adını verdiği bu yeni bilimin gelişimini sürdürememiş,
uzun yüzyıllar boyunca da ne Doğu’da ne de Batı’da takipçileri
çıkmamıştır. İslam dünyası yukarıda da kısaca açıklandığı gibi düşünsel bir
gerileme ve siyasi bunalım dönemine girmişti. Avrupa dünyası ise Rönesans’ın
eşiğine gelmişti. Daha önce yüzyıllardan beri çok sayıda eseri
çevirerek İslam dünyasının düşünce hazinelerini kullanmış, bu dünyaya göre
maddi ve manevi bakımdan kendine yeterli bir yola girmiş bulunuyordu. Batı,
artık Doğu’da özellikle bilim ve düşünce alanında olup bitenlerle ilgilenmiyordu.
Bundan dolayı İbn Haldun ve eseri 19. yüzyıla kadar Avrupalılar için
meçhul kaldı. Modern sosyoloji bir bilim olarak İbn Haldun’un Mukaddime’sinde
çizilen planlardan ve hazırlanan ilkelerden habersiz olarak yeniden
kuruldu.
Bizde ise yaklaşık 200 yıllık bir aradan sonra İbn Haldun ve
Mukaddime’si Osmanlı tarihçilerinin dikkatini çekmiş, zaman içinde önemli
takipçileri olmuştur. Taşköprülüzade, Katip Çelebi, Müneccimbaşı, Naima,
Pirizade M. Sahip Efendi, Ahmet Cevdet Paşa gibi birçok Osmanlı düşünürü
üzerindeki etkileri bilinmektedir. Mukaddime’nin Türkçeye çevirisi, her ne
kadar dünya dillerinde ilk olma özelliği taşıyorsa da ancak 1860’ta tamamlanıp
yayınlanabilmiştir. Çevirmeni ve takipçisi Ahmet Cevdet Paşa’dan
sonra da ciddi takipçileri olmamıştır.
34