Din Sosyolojisi - Anadolu Üniversitesi

ın Tutarsızlığı), İhyau Ulumi’d–Din (Din İlimlerinin Diriltilmesi), Faysalu’t–Tefrika
beyne’l–İslam ve’z–Zenadika (İslami ve Gayriislami Gruplar
Arasındaki Ayrım ve Farklar), Kimyaü’s–Saade (Mutluluk İksiri), el–İktisat
fi’l–İtikat (İnançta Orta Yol).
Gazali, sosyal olayları, organizmacı teorilerde olduğu gibi, canlıların
organlarıyla karşılaştırmalar yaparak açıklamaya çalışmaktadır. Ona göre
toplum, bir canlıya benzemekte ve tıpkı canlıda olduğu gibi çeşitli organlar,
toplumdaki çeşitli fonksiyon ve mesleklere karşılık gelmektedir. Örneğin,
yargıç toplumun arzusu, polis öfkesi, devlet başkanı ise kalbi ve sağduyusudur.
İnsanın yaratılışı gereği yalnız yaşayamayacağını ve yaşayabilmek
için toplumsal bir hayat sürmenin zorunlu olduğunu belirten Gazali’ye göre
dinin, bir yandan tamamen ferdi ilgilendiren sübjektif bir yönü olduğu gibi,
diğer yandan bir de toplumu ilgilendiren objektif bir yönü bulunmaktadır.
Gazali’ye göre, devletle din arasında yakın ilişkiler bulunmaktadır. Din,
insan toplumunun temelini oluşturur. Devlet ise dinin muhafızıdır. Bu bakımdan
devlet zayıflar veya yok olursa, din de zayıflar ya da yok olur. Gazali,
hükümdarın, Allah’ın yeryüzündeki gölgesi ve dolayısıyla da mazlumların
sığınağı olduğunu söylemektedir.
Gazali’nin ideal sitesi, Farabi’nin ‘erdemli toplum’una benzemekte; ancak
onunkine kıyasla daha realist özelliklere sahip bulunmaktadır. Bu site içerisinde
ana hedef, dünya ve ahiret mutluluğuna ulaşmak olup, bu da ancak
dinin emir ve yasaklarına uymakla mümkün olacaktır.
Gazali’nin temel hedefi, tevhit inancı ve İslam Peygamberi’nin risaleti
etrafında bütün müminleri birleştirmek ve İslam toplumunun sosyal bütünleşmesini
sağlamak olmuştur. Bu amaçla o, fanatizm ve dini parçalanma ile
mücadele etmiştir. Dolayısıyla Gazali’nin eserlerinde pek çok mezhep, tarikat,
fırka ve dini gruptan bahsedilmekte, onlar hakkında bilgi verilmekte ve
böylece din sosyolojisinin en önemli çalışma alanlarının başında gelen ‘dini
gruplar sosyolojisi’ hakkında ciddi veriler yer almaktadır. Gazali’de yer alan
ve günümüz din sosyolojisinde de önemle üzerinde durulan bir diğer konu
ise, din ve ekonomi ilişkileridir. Örneğin, İhya’nın önemli bir bölümü dini–
iktisadi ahlak konusuna ayrılmıştır. Bütün bu özellikleri Gazali’yi, din sosyolojisinin
hazırlanışında önemli bir öncü olarak kabul etmemizi gerektirmektedir.
Bununla birlikte, “toplumsal konular ve din–toplum ilişkileri üzerinde
İbn Haldun kadar duran bir başka İslam âlimi yoktur” denebilir.
İbn Haldun (1332–1406)
Tunuslu bir filozof, tarihçi ve toplum bilimci olan İbn Haldun, dinin
toplumsal önemi üzerinde durması, din ve toplum ilişkilerine eğilmesi ve
üstelik bunları yaparken gözlem ve deneyimlerine de dayanması nedeniyle
modern ve deneysel din sosyolojisinin gerçek bir öncüsü ve hatta kurucusu
sayılmalıdır. Bu açıdan İbn Haldun’un konumuzu ilgilendiren en önemli eseri
Mukaddime’dir. Gerçekte Mukaddime, İbn Haldun’un Kitabü’l–İber adlı
büyük tarihinin girişi (‘mukaddime’si) ve birinci kitabıdır.
Altı bölümden oluşan Mukaddime’nin ilk bölümünde, daha çok coğrafi
şartlarla sosyal hayat arasındaki ilişkiler incelenmektedir. İkinci bölümde,
toplum türleri ile asabiyet ve devlet teorileri; üçüncü bölümde ise, din ve
devlet ilişkileri ile tavırlar teorisi, hilafet kurumu ve organizmacı toplum
teorisi üzerinde durulmaktadır. Dördüncü bölüm, yerleşik hayat ile köy–kent
37