DZIEŁA - Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona

280 Dokumenta. — V.
szła do szczupłej garstki, która nie mogąc już zwrócić kierunku opinii, starała
się przynajmniej poważne prace utrudniać i opóźniać. Ta część działań Bułha­
kowa nigdy zapewne dokładnie znaną nie będzie ; nie donosił o nich — (o ta­
kich rzeczach się nie pisze); jemu to przecież do pewnego stopnia zawdzięczyć
trzeba: niedojście przymierza z Porta, bezprzykładną nieczynność komisyi wo­
jennej, opóźnienie holenderskiej pożyczki, jednem słowem tę bolesną i rzecby
można hańbiącą niegotowość, jaką naród okazał w obronie konstytucyi. Zanim
nadeszła dla Rosyi pora do jawnego po nieprzyjacielsku wystąpienia, Bułhakow
jak robak podziemny pracował, tocząc co jeszcze zdrowego w podwalinach pań­
stwa zostało i ruinę jego przed czasem przysposabiał.
Przedewszystkiem zaś śledził i obserwował. W kraju i pod rządem, gdzie
każda ważniejsza decyzya wymagała publicznych narad, gdzie do sekretnych
a nawet odległych zamiarów potrzebowano wielu ludzi, nie trudno było zagra­
nicznemu agentowi zbierać dla swego Dworu informacye : depesze ministrów
(o ile je dotąd ogłoszono) saskiego Essena, angielskiego Hailesa i pruskich
Lucchesiniego i Goltza pełne są doniesień przedstawiających bardzo szczegó­
łowo ówczesny stan rzeczy w Warszawie. Depesze Bułhakowa tem są obfitsze,
ie on miał wszędzie swych stronników lub płatnych agentów: w Sejmie, Sena­
cie, u Dworu, w Radzie królewskiej i aż do gabinetu naczelnych ministrów.
Prócz znanych partyzantów, donosili mu nieustannie : marszałek nadworny Ra­
czyński i szambelan królewski Boscamp, którzy jeszcze za czasów Stackelberga
pobierali stałe wynagrodzenie; przytem o ile z pism samegoż Bułhakowa wno-
sićby można : komisarz wojskowy Szweykowski i dyrektor poczty Sartorius.
Miał on i przy Ignacym Potockim, głównym na on czas ministrze, pilnego do­
nosiciela w osobie jego sekretarza Parendier, rodem Francuza '). Wreszcie,
o czem się sam nie dowiedział, to go nieraz dochodziło przez zagranicznych
') Rozpatrując się w doniesieniach Bułhakowa, uderzeni byliśmy jak dokładnie
"był on zawiadomiony o wszystkiem co robił i mówił Ignacy Potocki, lub co się działo
w jego otoczeniu, zwłaszcza kiedy rozmowy i czynności odbywały sio 'po francuzku. To
nas naprzód wprowadziło na domysł , że Potocki musiał mieć sekretarza Francuza, który
go zdradzał. W jednym z listów Piatołogo do króla, znaleźliśmy następną rekomendacyą
(14 kwietnia 1790). „Sire, j'ai l'honneur de remettre à V. M. une petite brochure, en réponse
à l'auteur des lettres qui sont insérées dans le journal de V. M. M. Parendier,
qui est secrétaire de M. le maréchal Potocki et qui a soin d'Oies, fils de M. Stanislas Kostka,
l'a écrite, mais il garde l'incognito... u Mieliśmy w ten sposób i nazwisko owego sekretarza,
ale jeszcze pewności jego zdrady nie było. Znaleźliśmy ją dopiero w depeszy Kepnina,
który w r. 1798, 24 lipca (4 sierpnia) donosił z Berlina, że niejaki Parendier emisaryusz
franenzki wysłany został przez Dyrektoryat do Mołdawii dla przygotowania rozruchów
w Polsce : „Comme ce Parendier a été, du temps de la diète polonaise du 3 mai, secrétaire
d' Ignace Potocki et qu'il livrait pour de l'argent toutes les dépêches à M. Boulghakoff qui
itmt alors ministre de Russie à Varsovie, on pourrait peut-être (si ce Parendier arrive en
Moldavie) connaître par lui-même les projets qui regardent la révolution (future) en Pologne,
etc." Otóż i dowód, — a zarazem może i wskazówka do historyi Dambrowskiego
* jego napadu na Bukowinę.
Dziennik Bułhakowa. 281
ministrów, komunikujących sobie wiadomości przez koleżeńską usłużność ; tak
n
P- Essen, który w dawniejszych swoich raportach wspomina o Bułhakowie,
jako o człowieku pozbawionym uczciwych zasad i godnym pogardy '), snąć za
czasów Sejmu czteroletniego musiał żyć z nim poufale, gdyż Bułhakow dość
często jego zdanie cytuje. A tak czy z pism i obrad publicznych, czy przez
podstęp i przeniewierstwo, czy wreszcie skutkiem naszej nieszczęsnej łatwości
zwierzania się i wywnętrzania zwłaszcza przed cudzoziemcami, Bułhakow dowia­
dywał się o wszystkiem co się działo w rządzie, w armii, w skarbie i w publi­
czności ; o wszystkiem wcześnie do Petersburga donosił i ostrzeżeniami swemi
oddał nieraz niepospolitą usługę rządowi rosyjskiemu. Dzięki jemu, Katarzyna
mogła się obejść bez pomocy Polaków, którzy przy niej na zgubę swéj Ojczy­
zny radzili ; mogła ona z pewnością niechybnego skutku przygotowywać prze­
ciw nam środki stanowcze, wiedząc za każdą rażą doskonale co z polskiej
strony było przedsięwzięte, a nawet co tylko było zamierzone.
Zdaje się, że dopóki żył Potemkin, Bułhakow jemu przysyłał swe ra-
porta, i że dopiero po zgonie jego wyprawiał je do Petersburga, dla Oster-
mana lub samćjże imperatorowéj. Te, które obecnie ogłaszamy, pisane były już
po śmierci Potemkina, i sięgają od grudnia 1791 (z przerwami w styczniu
i kwietniu) aż do 22 czerwca 1792, to jest do owéj chwili pamiętnej, w któ-
Tćj król zwątpiwszy o możności obrony, poparty zdaniem większości ministe-
ryum, zdecydował się napisać list do imperatorowéj i prosić ją o zawieszenie
troni. Aż do téj chwili, Bułhakow występuje tylko jako obserwator, o swoich
czynnościach tutaj nie donosi, i raporta swoje układa w kształcie Dziennika,
częścią po rosyjsku częścią po îrancusku pisanego 2
). Późniejsze, mające kształt
już zwyczajnych depesz, znajdą się w tomie następnym.
GRUDZIEŃ 1791.
Warszawa, dnia 2q listopada (io grudnia) iycr.
Wystąpienie na posiedzeniu sejmowem przeciw jenerałowi
artyleryi Potockiemu i hetmanowi Rzewuskiemu, nie było na
rękę wielom z ich nieprzyjaciół, ponieważ odkryło zamiary
względem tych dwóch przeciwników nowej konstytucyi. Nie
l ) Depesze z dnia 11 listopada i 9 grudnia 1769, cytowane przez Hermanna,
tom V, s. 477.
3 ) Ustępy rosyjskie ogłaszamy w tłómaczeniu.