DZIEŁA - Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona

146 Dokumenta. — IV.
pochodzi ; znać to jest skutkiem tego co Burgess WPanu obiecał.
Teraz tylko w tym trzeba starania i ostrożności, aby
Hailes nie dowiedział się o tern co WPan z Burgessem mówił,
sejm odmawiał podatków, Komarzewski pragnął dać narodowi jak najwięcej
ludzi z służbą wojskową oswojonych ; za jego to wpływem uwalniano co rok
znaczną liczbę żołnierzy, zastępując ich nowym rekrutem. Zabiegliwością
i oszczędnością swoją dopomógł on królowi, że prawie bez powiększenia bu­
dżetu, armia z 16 do 22 tysięcy się podniosła. Nominacye oficerów w zna­
cznej części zależały od przedstawienia Komarzewskiego ; wyszukiwał też ludzi,
swoich lub cudzoziemców, wyćwiczonych w służbie pruskiej lub saskiej, mniej
na to uważając, czy byli szlacheckiego pochodzenia. Kilka lat jego zarządu
sprawiło, że już w roku 1779, jak świadczy wcale nam nie sprzyjający Essen,
drobna armia polska wprzód zaniedbana i tylko do parady hetmanom służąca,
mogła się porównać z zagranicznemi, a lekka polska kawalerya żadnej w Eu­
ropie .nic ustępowała.
Ta niezmordowana czynność Komarzewskiego sprowadziła nań najsroższe
pociski. Panowanie trzech królów polskich w wieku XVIII możnaby nazwać
walką z hetmanami : a ta walka doszła do najwyższego •stopnia zaciętości, od­
kąd wojsko dostało się pod bezpośrednie rozkazy króla. Cała więc zawiść he­
tmanów i iCh popleczników zwaliła się na Komarzewskiego, nie żeby przeciw
niemu miano coś osobiście, ale że wiedziano, iż w administracyi wojskowej król
się bez niego nie obejdzie. Nie było potwarzy, którąby go nie obrzucano;
w roku 1785 chciano ogłosić go skrytobójcą. Sąd uznał niewinność Koma­
rzewskiego, a król, jak się należało, nagrodził krzywda jego awansem. Pamię­
tna usług jego armia wyprawiła dla niego ucztę publiczną ; oficerowie głośno
składali mu dowody swego uszanowania i wdzięczności. To jeszcze bardziej
rozsrożyło hetmańską opozycyę, która go przed całym narodem oskarżała, że
sam będąc człowiekiem wątpliwego szlachectwa, szlachecką krwią poniewiera.
Na sejmie roku 1788, połączyli się z hetmanami wszyscy królewscy przeciwnicy
aby zburzyć departament wojskowy, a tym sposobem Komarzewskiego usunąć
od władzy. Gdy się naradzano nad składem nowej komisyi wojskowej, jeden
z owych wrażliwych patryotów, co to później w służbie moskiewskiej zapom­
nieli o swem polskiem pochodzeniu, Seweryn Potocki , śmiał publicznie zapy­
tać na sejmie : czy taki człowiek jak jenerał Komarzewski może wejść do
składu komisyi ? Radzono więc nad tem ! . . . Komarzewski nie zniósł téj obelgi,
podał się do dymisyi i wyjechał do Anglii. Król zawinił, że gdy zaczęła się
dyskusya nad osobą Komarzewskiego, nie oburzył się poczciwie, i szczerem
opowiedzeniem jego zasług nie zamknął ust przeciwnikom. Dla miłej zgody
i chcąc być dobrze z tymi co mu z zasady byli niechętni, poświęcał najwier­
niejszego i najzdolniejszego urzędnika. . .
Listy króla do Bukatego. 147
żeby jeszcze gorszego kwasu nie narobić. Widzę, iż w osobie
Hailesa, ja się nie mogę spodziewać polepszenia dla siebie.
Strasznej zemsty doczekał się Komarzewski ! Zamianowana nowa komi­
sja nie miała w gronie swojem ani jednego człowieka obeznanego z admini­
stracja wojskową i zmarnowała lat cztery. Będziemy o tem w swojem miej­
scu mówili ; tu tylko dodamy, że gdy przyszło do boju, pokazało sie jak wiele
stracono z ubytkiem Komarzewskiego, któryby lepiej zapewne o potrzebach
armii był pamiętał. Tymczasem Komarzewski, odepchnięty od służby, przesia­
dywał w Anglii , oddając się naukom i oglądając fabryki , którymby podobne
iv kraju kiedyś założyć lub wydoskonalić się dały; lecz i tam, jak świadczy list
powyższy, ścigały go podejrzenia i nienawiść naczelników opozycyi , wówczas
partyi rządzącej. Z upadkiem sejmu czteroletniego nie miał on po co wracać
do Polski : wszak tam znowu władali hetmani ! Ale przyjechał do króla, gdy
ten Warszawę opuścić i koronę złożyć musiał, i przy nim pozostał aż do
zgonu, w Petersburgu. — W roku 18(17, wydał on w Paryżu dziełko: Coup
d'oeil sur les causes de la décadence de la Pologne. Wiele w niem prawdy
i uczących spostrzeżeń, godnych uważnego czytania. Jakim był przez całe ży­
cie, takim się i przy schyłku w luj książce pokazał. O sobie w niej nie wspo­
mina, a co dziwniejsza, choć krzywd tylu doznał, nie wymienia żadnego
2 swoich prześladowców i nie szuka na nich odwetu, choć zaprawdę nie bra­
kowało pola. . .
Nie tu koniec prześladowaniom Komarzewskiego. Pisarz z wielu miar
szanowny, p. Julian Bartoszewicz, ogłosił niedawno o Komarzewskim mono­
grafią, którąby doprawdy pamnetem nazwać się godziło. Sam on przyznaje, że
Komarzewski oddał wielkie usługi ; nie stawia ani jednego faktu, któryby pa­
mięć jego plamił, a jednak pisze o nim z niepojętą żółcią i przekąsem; nie
może mu przebaczyć, że był homo novus. Prawda, był to człowiek pod wie­
loma względami całkiem nowy w Polsce : zdolny, pracowity a skromny! He­
tmanów Branickich i Rzewuskich, w bogatszych czy uboższych rodzinach, liczy­
liśmy zawsze bez końca; lecz gdyby naród ocenił był, w swoim czasie, war­
tość takich właśnie, jak Komarzewski ludzi, nie bylibyśmy podobno tam,
gdzie dzisiaj jesteśmy ! .. . Snąć laury Soplicowskie odjęły sen panu Bartosze­
wiczowi i wpłynęły na jego sąd ! Bo jak inaczej zrozumieć tę jego nienawiść do
wszystkiego, co Stanisława Augusta otaczało i jego zamiłowanie w żywotach
opiłych zazwyczaj anarchistów- Tyle wszakże mamy ufności w prawość, roz­
sądek i naukę tego pisarza, że przeciw wspomnianej monografii protestując,
odwołujemy się do niego samego. Żywot Komarzewskiego zasługuje na po­
ważniejsze opracowanie. Nio był to geniusz (geniuszów w wieku zeszłym nie
mieliśmy), ale był niepospolity administrator, a charakterem i politycznemi prze-
konaniami stał on nierównie wyżej od wielu spółczesnych mu Polaków.