Vuletić, Ljiljana (ur.) Marksizam u svetu br. 3-5

očekivati· ista reakcija. Revolucija je narodni izbor, i oni koji joj seopiru nisu prijatelji naroda, već njegovi neprijatelji.Sovjetskom narodu je trebalo više od deset godina posle boljševičkerevolucije da dostigne predratni nivo proizvodnje. Decenijupotom morao je da se suoči s pretnjom, a zatim i s realnoŠĆu drugogsvetskog rata na svome tlu. U tom ratu su sovjetski gubici brojčanoveći nego svih zaraćenih strana zajedno. Tek što je taj vrući rat završen,počeo je onaj ·hladni.·Treba li novi društveni·sistem optužiti zateška vremena koja su usledila za tim pošastima? Marksistički kriti.;.čari su pogrešno dijagnosticirali njegove slabosti. Oktobarska revo-'lucija je pretrpela nazadak S obezvlašćivanjem radničke vlasti,· aliona jeste dokinula kapitalističku eksploataciju. Trocki je bar priznavaoistorijski progresivan karakter Sovjetskog SaVe2a i udeo međunarodneradničke klase u njegovoj odbrani.Postazijatska birokratska formacijaSvim do sada pomenutim marksističkim kritičarima zajedničkaje jedna premisa: novi sovjetski poredak je naslednik i izdanak kapitalističkogsistema. Postoji, međutim, i jedna grupa marksističkihkritičara koja tu premisu odbacuje. Nova društvena struktura nije; ponjihovim analizama, izdanak kapitalizma već jedne odredene formeazijskog načina proizvodnje, ili, kao u slučaju nekih istočnoevropskihzemalja i Kube, posledica naturanja sovjetskog modela postojećimkapitalističkim društvima izvana.Ostala tumačenja o kojima je bilo reči izvedena su uglavnom izmaoističkih ili trockističkih izvora. za razliku od njih, ovo tumačenjeotkriva uticaj novolevičarsIqh tendencija u Istočnoj kao i u ZapadnojEvropi. Tu nalazimo srazmemo trezven odgovor na poluhisteričniprikaz Sovjetskog Saveza u delu Karla Wittfogela Oriental Despotism(Orijentalni despotizam) i hladnoratovslru analizu W. W. RostowaStages of &onomic Growth (Stupnjevi ekonomskog rasta>..Nasuprot evrocentrističkim ocenama zapadnog kapitalizma kao civilizacijskinaprednijeg od novog birokratskog poretka na Istoku, ovinovolevičarski kritičari nude antiimperijalistički pogled na revolucijunašeg doba, usredsreden na »treći svet«. za razliku od kritičarakakvi su Rizzi, Đilas, Paillet, koji za Sovjetski Savez tvrde da predstavljapostkapitalistički nazadak, ovi tvrde da se radi o pozitivnomkoraku napred u odnosu na poluazijatski despotizam koji je prethodio.Stoga je Sovjetski Savez danas isto toliko blizu ostvarenja obe­. ćane zemlje socijalizma koliko i industrijski razvijeniji narodi Zapada..Ovim kritičarima je zajednički pandan Rostowljevoj tezi paralelizma-konvergencije- teza o nekapitalističkom i kapitalističkomputu industrijskog razvoja, koji se konačno približavaju. Sovjetski ikapitalistički sistem se opisuju kao naporedne društvene formacijekoje, u biti, obavljaju istu funkciju, funkciju ekonomskog razvoja urazličitim društvenim i istorijskim uslovima. za razliku od nemarksi-stičkih teorija konvergencije koje se zasnivaju Ila istovremenom postojanju·kapitalističkih i birokratskih odlika, njihova marksističkaverzija predvida njihovu konvergenciju u budućem komunističkomdruštvu, koje je i postkapitalističko i postbirokratsko. .U osnovi teze o dve paralelne društvene formacije i njihovompribližavanju na Marxovom nižem stupnju kODl1mizma leži određenotumačenje Marxovog shvatanja azijskog načina proizvodnje i njegoverelevantnosti za naše doba. U predgovoru iz 1859. Marx je ovlašizneo ono što njegovi sledbenici pogrešno smatraju njegovom pravolinijskomshemom istorijskog razvoja: »Grubo gledano, azijski, antički,feudalni i moderni buržoaski način proizvodnje, mogu se smatratiprogresivnim epohama u ekonomskom formiranju društva«.Medutim, jedva da išta od Marxovih nesistematizovanih razmatranjaovih različitih formacija ukazuje da mu je namera bila da ovaj poredakoglasi istorijskim napredovanjem od jednog ka drugom. Njegovisledbenici zanemarivali su geografske i istorijske specifičnosti azijskognačina proizvodnje, koje su Marxa i navele da ga nazove »azijskim«za razliku od drugih načina proizvodnje koji su bili evropski.Azijski način proizvodnje, kako su ga Marx i Engels·shvatali,znatno se razlikovao od evropskih formacija, po stagnantnosti svojihproizvodnih snaga, po njihovoj komparativnoj nepokretnosti. U nastojanjuda objasne ovaj zaustavljeni razvoj, oni su formulisali dveosnovne hipoteze, premda se nikada nisu odlučili koja je od njih važnija.Prvaje formulisana u Marxovom pismu Engelsu 2.juna 1853,a ovaj se s njom složio u odgovoru datiranom 6. juna 1853. godine.Ona osnovni uzrok stagnacije nalazi u odsustvu privatnog vlasništvanad zemljom, odnosno, što se svodi na isto, državnog vlasništva nadosnovnim sredstvima za proizvodnju. Druga teza, formulisana uMarxovom članku »Britanska vladavina u Indiji«, objavljenom u njujorškomlistu Daily Tribune 25. juna 1853, uzrok vidi u položaju samodovoljnihsela, pljačkaški liŠ3vanih njihovog viška vrednosti krozdanak, u nepostojanju trgovine izmedu sela, usled potpune eksproprijacijenjihovog viška vrednosti od strane države. U obe hipotezeuzrok društvene nepokretnosti je politička struktura »orijentalne despotije«,despotska uloga centralizovane državne birokratije koja jeugušila razne oblike privatne inicijative.Kao što je kapitalizam izdanak decentralizovanog feudalnogdruštva koje je omogućilo takve inicijative, takoje i sovjetsko društvoizdanak centralizovane poluazijatske despotije. Orijentalni despotstoji na vrhu vladajuće klase ili sloja koji čine državni zvaničnici,mandarini, birokrate i vojne starešine, koji prisvajaju danak razrezanseoskim zajednicama. Posle kratke međuigre s radničkom državomsa »subjektivnim socijalistima« na čelu, Sovjetski Savez je rodio navodnopostazijski način proizvodnje, s novom birokratijom kao vladajućomklasom, odnosno slojem. Podvlačim ove termine jer onipredstavljaju dve osnovne varijante ove teze. Najnovija verzija, kojuzastupa Rudolf Bahro u Alternative in Eastern Europe (Istočnoevropskojalternativi), drži da se sovjetska birokratija sastoji od piramidal-228229