'De vallende wethouder' (2011,pdf) - Harrie Aardema

Waar liggen de verbeterperspectieven op mesoniveau? Afgaande op de
door ons gevoerde gesprekken lijkt langzamerhand sprake te zijn van een
zekere kentering ten aanzien van ‘de scherpe kantjes van het dualisme’:
colleges en raden die weer minder tegenover elkaar staan (‘duellisme’) en
die weer meer mét elkaar doen, bijvoorbeeld door raadscommissies weer
in ere te herstellen. Velen (niet alleen de ex-wethouders) achten minder
polarisatie gewenst.
Bevindingen op macroniveau
Wethouders vertrokken in de jaren negentig van de vorige eeuw, ver voor
de invoering van het dualisme in 2002, al vaker dan voorheen voortijdig
(van 20 % in 1990-1994 naar 26 % in 1994-1998). Dit betekent dat andere
krachten dan de lokale systeemkenmerken (dualisme in plaats van
monisme) op het gedwongen vertrek van wethouders inwerken. We
zouden daarbij bijvoorbeeld kunnen denken aan de geleidelijk toegenomen
interesse bij gemeenteraden voor een steviger planning & control.
Het ‘bedrijfsmatiger werken’ door gemeenten blijkt weliswaar in onze
cases bij het vallen van wethouders op zichzelf geen issue te zijn, maar wel
kan deze factor mede bijdragen aan een verscherping van de onderlinge
verhoudingen, bijvoorbeeld waar raadsleden wethouders pogen te houden
aan onrealistische planningen. Raadsleden kunnen daarbij soms zo
minutieus controleren dat het erop lijkt dat zij ‘over de schouder van de
wethouder’ willen meebesturen. De dualisering heeft het veelvuldiger
vallen van wethouders overigens ook niet verminderd. Integendeel, de
toename van het aantal vallende wethouders zette door, zij het in
afnemende mate.
Het dualisme heeft als zodanig nergens directe invloed op het vallen van
wethouders, maar werkt wel door in de vorm van een verscherping van de
onderlinge verhoudingen, aldus menige respondent. Hier en daar is sprake
van een ‘doorgeschoten dualisme’: de raad die ‘tweedekamertje’ wil spelen
en die rol te vergaand wil uitstralen: ‘Wij zijn de baas en jullie doen wat wij
willen’. De belangrijkste en meest genoemde klacht over het dualisme is
dat de afstand tussen wethouders en de eigen fractie is vergroot. Dit was
ook de bedoeling van het dualisme, maar mede daardoor lijkt het
wethouderschap onder de nieuwe verhoudingen wel gevoeliger te zijn
geworden voor politieke conflicten.
Over het met de dualisering geïntroduceerde fenomeen van de ‘wethouder
van buiten’ zijn de opvattingen verdeeld. De wethouder van buiten kan een
uitkomst en ontsnappingsmogelijkheid zijn bij ontspoorde verhoudingen.
Sommigen plaatsen vraagtekens bij ‘het fenomeen van de rondreizende
wethouder als carrièrepatroon’, anderen vinden ‘hier niets mis mee’. In
21