Show publication content!

Zachować niemożliwe – ochrona i konserwacja sztuki nowoczesnej na przykładzie sztuki instalacji
pomiędzy dokumentacją, archiwizacją, a konserwacją-restauracją
29 . Dokumentacja zawierająca odpowiednie rozpoznanie
dzieła i jego wartości w sferze materialnej jak i koncepcyjnej,
dokładny opis wszystkich jego aspektów i wskazówki na temat
użytkowania w przyszłości, daje jeśli nie pewność, to dużą
szansę na właściwe zachowanie dzieła. W niektórych wypadkach
staje się jedynym śladem istnienia obiektu, lub wręcz ten
obiekt zastępuje – tzw. „zachowanie dzieła przez dokumentację”.
Jest to szczególnie ważne w przypadku dzieł ontologicznie
skierowanych na sferę konceptualną.
DZIAŁANIA ODBIEGAJĄCE
OD TRADYCYJNYCH DZIAŁAŃ
KONSERWATORSKICH – PRZYKŁADY
Specyfi ka dzieł sztuki nowoczesnej, w tym przykładowo
instalacji, określa zakres i charakter interwencji konserwatorskich.
Po dokładnym przeanalizowaniu dzieła podejmujemy
decyzje odnośnie praktycznych działań. Pomińmy tu szalenie
ważną kwestię konserwacji profi laktycznej, czy interwencji
koniecznych, a budzących mniejsze kontrowersje (choć wiadomo,
że każda interwencja lub jej brak, jako brandyjski „akt
krytyczny”, niesie za sobą konsekwencje). Rozpatrzmy tu, na
przykładach, te, które mogą budzić najwięcej wątpliwości.
Wymienialność elementów typu ready-made, elementów
efemerycznych lub zdegradowanych
W przypadku instalacji, wymiana oryginalnych, ale
zdegradowanych, niespełniających swojej funkcji elementów,
może być dopuszczalna lub konieczna dla zachowania jej istnienia
w warstwie znaczeniowej. Wymiany wymagają przykładowo
zużyte rurki neonów w pracach artystów wykorzystujących
tego typu elementy, np. dziełach Dan’a Flavina. Wydaje się, że
to samo powinno dotyczyć wszystkich elementów nietrwałych.
Różnorodność sztuki współczesnej nie pozwala jednak na stosowanie
gotowych rozwiązań. Przykładowo, ceniony i uznawany
na świecie polski artysta, Mirosław Bałka, nie akceptuje wymiany
jakichkolwiek elementów bez jego zgody. Nawet rozsypane
na muzealnej podłodze igliwie ma konkretną historię i znaczenie
(pochodzi bowiem ze ściętego przez ojca drzewa rosnącego
obok rodzinnego domu). Z drugiej strony artysta ten zgadza się
na wymianę soli na nową, jako substancji, która zawsze musi
być czysta, a nie ważne jest skąd pochodzi. Wymianę zdegradowanych
elementów zakłada jeden z najbardziej znanych współczesnych
angielskich artystów, Damian Hirst. Przykładem
mogą być prace z cyklu Natural History, z najsłynniejszą – The
Phisical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living
(1991). Instalacja, składająca się z wielkiej gabloty wypełnionej
formaldehydem z prawdziwym rekinem w środku, krótko po
stworzeniu zaczęła wykazywać oznaki destrukcji. Obiekt był
już sprzedany amerykańskiemu kolekcjonerowi za niebagatelną
sumę. Zamówiony więc został następny rekin, traktując ten
element nie jako specyfi czny i indywidualny, ale jako reprezentację
pewnej grupy, w tym przypadku wywodzących się z XIX
29 Archiving the Avant Garde. Documenting and Preserving Digital and
Variable Media Art, http://www.bampfa.berkeley.edu/about_bampfa/avantgarde.html
(22.09.2008).
127
wieku obiektów z muzeów historii naturalnej. Decyzja ta nie
byłaby oczywista bez konkretnej dyrektywy autora. Hirst bowiem
przywiązuje dużą rolę do pokazania procesów destrukcji
jako efektu naturalnej niestabilności i fi zycznej śmierci. Wybranie
momentu, w którym należy przerwać ową destrukcję
i wymienić element, należy do artysty.
Repliki
Kwestia replikowania dzieł sztuki jest jedną z najbardziej
kontrowersyjnych, a zarazem aktualnych w stosunku do
dzieł sztuki zarówno dawnej, jak i współczesnej. Wartościując
replikę można ją uznać za kompilację rieglowskich wartości
historycznej i wartości nowości, jako, że obiekt jest odtwarzany
w formie i niejednokrotnie materii tożsamej lub zbliżonej
do oryginalnej, a zarazem posiada znamiona nowości 30 . Sama
replika może z czasem nabyć wartość historyczną, szczególnie,
gdy oryginał zaginie lub ulegnie destrukcji. Tworzenie replik
mieści się w nowoczesnej tendencji dzisiejszej muzeologii
i konserwacji-restauracji optującej za stworzeniem „użytkowego”
ekwiwalentu dzieła, które jest za delikatne, by je eksponować.
Są to tzw. repliki wystawiennicze. Jednak w czasach,
kiedy wszystko staje się wirtualne i reprodukowane, fakt, że
w muzeach możemy oglądać oryginały, stanowi pewną
wartość, a publiczność poinformowana, że ma do czynienia
z repliką, może czuć się oszukana. Stworzenie replik zapewnia
wprawdzie podtrzymanie roli muzeum w zakresie edukacji
i dokumentacji, ale podważa, jako instytucji-opiekuna dzieł
unikalnych i jednostkowych. W przypadku instalacji unikalność
i jednostkowość nie są jednak wartościami najistotniejszymi.
Pomińmy więc dość oczywiste kwestie replik wystawienniczych,
autorskich, czy technologicznych (tworzonych dla
poznania technologii obiektu, bez możliwości wystawiania), co
do których dylematy etyczne są niewielkie. Z innym typem repliki/oryginału
mamy do czynienia w przypadku dzieła, które
nie zostało stworzone ręką artysty, ale jego pomocników. Dla
sztuki instalacji, proceder angażowania asystentów do kolejnej
realizacji na podstawie autorskich wytycznych należy do tak
częstych, że zacierają się granice pomiędzy uznaniem dzieła za
oryginał czy replikę. Wspomniany już słynny konceptualista,
Sol LeWitt, powierzał najczęściej wykonanie swoich prac asystentom
(innym artystom), którzy znali jego metodę, technikę,
i preferencje i działali zgodnie z intencją artysty.
Największym problemem są repliki obiektów, których
autor nie żyje, a które, z różnych, najczęściej technologicznych
względów, ulegają niezamierzonej degradacji. Publiczność
musi być wtedy poinformowana o tym, że dany obiekt jest
„repliką konstrukcji” i jako taki jest przekaźnikiem wartości
artystycznych, edukacyjnych i dokumentacyjnych oryginału.
Rekonstrukcje
Rekonstrukcja jest formą odtworzenia dzieła nieistniejącego,
bądź istniejącego we fragmentach. Czyni się to
w oparciu o zachowane partie, badania, dokumenty źródłowe,
30 Barassi Sebastiano, The Modern Cult of Replicas: Rieglian Analysis
of Values in Replications, www.tate.org.uk (09.04.2009).