Show publication content!

1. Wprowadzenie. Trudności w ocenie.
Współcześnie odnotowujemy wzrost zainteresowania
zjawiskiem kultury PRL-u, zwłaszcza zaś jej epizodycznym,
choć niezwykle barwnym i wyrazistym okresem, socrealizmem.
Najgłośniejsze głosy to te entuzjastyczne, traktujące
socrealizm jako nowy fetysz, mitologizujące kierunek, zwracający
uwagę na jego paradoksy, groteskę, lecz nie na wartości
sesnu stricto. Zapewne uznać można, że to ton właściwy
młodemu pokoleniu. Przeciwnicy socrealizmu uznają obiekty
z tego okresu za symbol dominacji obcej władzy, a nawet gloryfi
kacji tyranii, które nie mają prawa pretendować do miana
narodowej „pamiątki” 1 . A czy tylko autorytarna władza – jak
pyta Krzysztof Nawratek – chce kształtować przestrzeń według
własnych upodobań, czy też każda tego pragnie, ale jedynie
autorytarna może sobie na to pozwolić? 2
To postawy skrajne, ale – nie jedyne. Pomiędzy znajduje
się grupa mniej widoczna, doceniająca architekturę socrealizmu
dla jej wartości artystycznych, ignorująca jednak, lub
nieznająca kontekstu jej powstania 3 . Uznająca za wartość detal,
ornament i uzyskaną dzięki temu różnorodność, elegancję
formy, projekt urbanistyczny i często ludzką (paradoksalnie)
skalę założeń. Jednak wydaje się, że zdecydowana większość
społeczeństwa o socrealizmie i jego architekturze wie niewiele.
Powszechna wiedza sprowadza się bowiem do znajomości
obiektów pomnikowych – PKiN-u, Nowej Huty. Mylony jest
też socrealizm z późniejszą architekturą socjalistyczną, socjalistycznym
modernizmem.
Wydaje się, że dopiero dystans do zjawiska socrealizmu,
uświadamianie sobie cech kierunku, może przynieść efekty
w ochronie dziedzictwa powojennego. Dokonaniu jego mery-
1 Por. min. A. Osęka, W cieniu kremlowskiej baszty, „Wprost” nr
4, 2007, s. 90-91, autor choć zdecydowanie podkreśla kontekst
powstania obiektu, dostrzega konieczność ochrony – a raczej zachowania
dla/ku pamięci – zachowania z odpowiednim jednak
komentarzem. Bardzo krytycznie wobec pomysłu ochrony PKIN-u
wypowiadał się min. w tym samym czasie Lech Kłosiewicz, Dar
Stalina największym zabytkiem Warszawy [w:] http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,95190,3852201.html
[16.06.2010]
2 K. Nawratek, Ideologie w przestrzeni, próby demistyfi kacji, Kraków
2005, s. 35-36.
3 Grupa ta ocenia socrealizm z perspektywy ponowoczesności. Jednym
z pierwszych orędowników architektury socrealistycznej był
Aldo Rossi, zachwycający się założeniami Uniwersytetu Moskiewskiego
czy berlińską Karl Marx Alee, por. Ch. Jencks, Architektura
postmodernistyczna, Warszawa 1987, s. 90-93.
(NIE)ŚWIADOMOŚĆ SOCREALIZMU.
ARCHITEKTONICZNE I HISTORYCZNE
DZIEDZICTWO NA PRZYKŁADZIE ŁÓDZKIEJ
ARCHITEKTURY MIESZKANIOWEJ
Aleksandra Sumorok
torycznej oceny nie sprzyja bowiem emocjonalny klimat rozmów,
bardzo radykalne postawy dodatkowo podchwytywane
przez media, wielokrotnie powtarzane absurdalne postawione
pytanie: burzyć czy chronić, a także utrwalany w powszechnej
świadomości obraz PRL-u, satyryczny bądź martyrologiczny 4 .
Wartościowe obiekty zaś z lat 50-tych, 60-tych ulegają przekształceniu,
całkowitej przebudowie czy też prozaicznie, śmierci
technicznej 5 . Już na starcie przegrywają walkę o pieniądze na
rewitalizację czy modernizację. Priorytetowe działania dotyczą
bowiem zabytków o dłuższej historii, choć czy zawsze większej
randze? 6 Coraz ważniejszym elementem w walce o zachowanie
tożsamości miasta stało się podkreślanie ciągłości historycznej
oraz ochrona wartości kulturowych, które niezależnie od preferencji
politycznych czy estetycznych, współtworzy socrealizm
i jego budynki. Sytuacja ta stwarza doskonałą okazję do zaprezentowania
osiedla socrealistycznego, które stanowi zarówno
przykład (już) historycznego zespołu, który należy chronić dla
przyszłych pokoleń, jak i prezentuje pewną kompleksową koncepcję
architektoniczno-urbanistyczną bazującą na wartościach
tradycyjnych. Doktryna realizmu socjalistycznego jako pierwsza
bowiem całkowicie zanegowała dezurbanizację, powróciła
do tradycyjnego sposobu defi niowania przestrzeni, promowała
zwarte struktury, silnie powiązanie ze sobą funkcjonalnie 7 .
Ocena wartości osiedla socrealistycznego, wobec którego
narosło wiele uprzedzeń, pełna jest niezdrowych emocji,
które utrudniają obiektywną analizę. Socosiedle w społecznej
świadomości często funkcjonuje jako symbol stalinizmu. Utożsamiane
jest z architekturą monumentalną, pompierską o narodowej
formie, de facto sprowadzającą się do dekoracyjnego
4 Por. min. J. Hartman, Nasza ludowa zapomniana, [w:] http://wyborcza.pl/1,75515,8164887,Nasza__ludowa__zapomniana.html
[27.07.2010]
5 Najbardziej spektakularny ubytek wśród znikających zespołów
i obiektów PRL-u to warszawski Supersam. Jednak w każdym
mieście obiekty powojenne ulegają dowolnym przekształceniom,
ingerującym całkowicie w bryłę, kolorystykę. Łódzkim przykładem
ostatniego tylko roku może być przebudowa Teatru Muzycznego
przy ul. Północnej. Wcześniej modernizacji uległ budynek Sądu,
dawny Gmach Partii, który uzyskał pistacjowy kolor elewacji.
6 Tak też się stało w Łodzi. Choć fragment miasta socrealistycznego,
tzw. Starego Miasta przewidziany jest do rewitalizacji, to jednak
pierwszeństwo uzyskało centrum miasta, http://www.rewitalizacja.
zabytki.lodz.pl/data/other/program_2.pdf[16.06..2010].
7 Oczywiście nie można pominąć strony ideologicznej i wymowy
propagandowej miasta socjalistycznego, miasta pełnego szerokich
alei oraz rozległych placów.