Show publication content!

„Po obydwu stronach historycznej, politycznej
i lingwistycznej granicy (granica nie jest nigdy naturalna).
(...) Sami ją wyznaczamy i sztuka nam o tym przypomina.” 1
Zainteresowanie problemem zabytków najnowszych,
zabytków pochodzących z drugiej połowy XX w., nie powinno
ograniczać się tylko do aktywności naukowych. Doświadczenia
płynące z dotychczasowych działań i przemyśleń osób
związanych z Komisją Architektury XXw Polskiego Komitetu
Naukowego ICOMOS 2 pozwalają postrzegać problem „waloryzacji,
ochrony, konserwacji” w szerszym świetle. Podejście do
teorii konserwatorskiej uległo daleko idącej transformacji i nie
wskazuje się już wprost jak należy szukać rozwiązań 3 .
W dotychczasowym działaniu wobec architektury współczesnej
myślenie ukierunkowane było głównie na tworzeniu
tzw. „list zabytków współczesnych” czy „list dziedzictwa kulturowego”.
Przy tworzeniu tych list problemem najpoważniejszym
było znalezienie sposobu waloryzacji spuścizny architektury
po 1945 roku, a w szczególności architektury powstałej po
okresie socrealizmu. Trudność sprowadzała się w szczególności
do wyodrębnienia pewnych cech indywidualnych, które pozwoliły
by wyróżniać obiekty „pokazujące” i „przekazujące”
wartości kulturowe charakterystyczne dla danego okresu lub
twórców. W różnych ośrodkach powstały swoiste listy obiektów,
które powinny w sposób szczególny podlegać ochronie
i konserwacji. Ochrona ta i konserwacja winna jednak umożliwiać
trwanie i „rozwój” współczesnego zabytku a nie tylko
konserwację rozumianą jako zachowanie w formie całkowicie
uniemożliwiającej jego adaptację do zmieniających się uwarunkowań.
Zmieniają się bowiem użytkownicy i ich potrzeby.
Zmieniają się możliwości materiałowe i wymagania techniczne.
Podobnie jak oczekiwania estetyczne czyli wrażenie i postrzeganie
w ogóle, a wartościowanie dziedzictwa kultury nie
jest przy tym jednoznaczne. Zmieniają się granice ingerencji.
W kontekście doznań estetycznych towarzyszy temu dodatkowo
„przeżywanie historyczne”. 4 Podejście do problemu
1 J. Derrida, Szibbolet. Dla Paula Callana, Bytom 2000, str. 34, [Za:]
Sztuka w przestrzeni publicznej. Pytanie o granice sztuki, [w:] Czas
przestrzeni, Universitas, Kraków 2008, str. 22.
2 Skład Komisji oraz informacje z jej działalności znaleźć można na
stronie internetowej PKN ICOMOS.
3 Współczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, PKN ICO-
MOS, red. B. Szmygin, Warszawa-Lublin, 2008.
4 W.J. Affelt, Estetyka zabytku budownictwa jako wyzwanie dla jego
adaptacji, str. 8-9, [w:] Adaptacja obiektów zabytkowych do współczesnych
funkcji użytkowych, red. B. Szmygin, PKN ICOMOS, Warszawa-Lublin,
2008.
ELEWACJE POWOJENNEJ
KRAKOWSKIEJ ARCHITEKTURY
GRANICE INGERENCJI
Małgorzata Włodarczyk
zabytków architektury najnowszej musi się więc mierzyć
z tymi problemami ale, również w kontekście wypowiedzi
związanych z działalnością wspomnianej Komisji Architektury
XX w. PKN ICOMOS, każdy obiekt ma swoją specyfi kę
i wymaga odrębnej oceny wartości artystycznej, estetycznej,
historycznej czy naukowej. 5 Wielka jest również różnorodność
możliwości podejścia do tej kwestii. Jedna jest jednak cecha
wspólna: na naszych oczach znikają pamiątki czyli zabytki
z niedawnej historii, historii XXw. Znikają czy to poprzez ich
wyburzanie, czy to przez przekształcanie w takim stopniu, iż
zatracają swoje cechy indywidualne, czy też poprzez powszechnie
znaną termoizolację, pod którą giną charakterystyczne detale
i podziały.
Powyższe problemy, zakreślone jedynie wstępnie, dotyczą
zwłaszcza elewacji budynków powojennych. Szczególnie
narażone i niepodlegające jak dotąd ochronie są elewacje
z okresu tzw. modernizmu powojennego zwanego również
architekturą lat 60. z uwagi na brak wystarczającej ochrony
prawnej. Obowiązująca ustawa o zabytkach mówi o dobrach
kultury współczesnej i o tym co jest – może być uważane
za dziedzictwo, w tym dotyczy to obiektów i budowli stanowiących
świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia jeśli
cechuje je wysoka wartość artystyczna lub historyczna 6 . Ta
sama ustawa mówi jakie mogą być instrumenty ochrony.
Również zapisy ustawy o planowaniu przestrzennym 7 mówią
o budynkach, wnętrzach i detalach. Niestety z powodu
przedłużającego się stanu braku pokrycia miejscowymi planami
zagospodarowania przestrzennego obszaru całego kraju,
a w szczególności obszarów dużych miast, nie ma możliwości
zapisania w takich planach obiektów lub przestrzeni urbanistycznych,
które mogły by podlegać ochronie. Tym samym
bez dobrej woli właścicieli lub zarządców budynków i wnętrz
urbanistycznych nie można zachować dla przyszłych pokoleń
wielu wartościowych realizacji. Pomocny w ostatnim czasie
zaczyna być tzw. głos społeczny i włączanie się mediów dla
ratowania charakterystycznych obiektów. Wynika to z rosnącej
świadomości, iż waloryzować należy nie tylko co do
wieku ale co do wartości artystycznych i przestrzennych.
Wpływa to także na coraz częściej obserwowane uznanie dla
nieodległej przeszłości jako świadectwa naszego dziedzictwa
5 Szerzej [w:] A. Kadłuczka, Ochrona zabytków architektury, Tom I,
Zarys doktryn i teorii, SKZ, Kraków, 2000, str. 5.
6 Dz.U. z 2003 r. nr 162 poz.156 z późniejszymi zmianami, Ustawa
o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
7 Dz.U. z 2003 r. nr 80 poz. 717 z późniejszymi zmianami, Ustawa
o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.