Show publication content!

Utrwalony w historii, mitach i legendzie wizerunek
Nowej Huty lat pięćdziesiątych XX w. tylko w pewnym
stopniu odpowiada stanowi rzeczywistemu. Wciąż pokutuje
stereotyp najmłodszej dzielnicy Krakowa jako miasta „socrealistycznego”,
ukształtowany przez obraz placu Centralnego i
przylegającej doń oraz znajdującej się w najbliższym sąsiedztwie
zabudowy. Dominująca rola tej części Nowej Huty spowodowała,
że w cieniu pozostają inne obszary największego
z urbanistycznych założeń powojennej Polski. Zabudowa mająca
cechy architektury realizmu socjalistycznego to niespełna
połowa materialnej substancji Nowej Huty z pionierskiego
okresu jej budowy. Epizod socrealistyczny był stosunkowo
krótki, obejmował lata 1950-1956, a w okresach granicznych
przenikał się z odmiennymi, zgoła przeciwstawnymi
tendencjami stylowymi, wywodzącymi się z innych założeń
ideowych i formalnych.
Budowę Nowej Huty rozpoczęto w 1949 roku, jako satelitarnego
w stosunku do Krakowa miasta przemysłowego,
związanego z największym w Polsce kombinatem metalurgicznym
– ówcześnie Hutą im. Lenina. W roku 1950 Nowa Huta
została włączona do Krakowa jako jego dzielnica, zachowała
jednak autonomiczny charakter przestrzenny. Koncepcja programowo-funkcjonalna
Nowa Huty realizowała program miasta
przemysłowego, osadzonego w tradycji XIX-wiecznych
osiedli robotniczych, sprzężonych z zakładami produkcyjnymi,
np. osiedla przy zakładach Kruppa w Essen, Pullman City
k. Chicago (1884-1888, Solon S. Berman, Nathan F. Barret,
Benezette Williams). Istotną rolę inspirującą odegrała też
koncepcją „miasta linearnego” Arturo Soria y Mata (1882).
Doświadczenia miast przemysłowych rozwinęły się w okresie
XX- wiecznego modernizmu europejskiego i amerykańskiego,
wykorzystującego w różnym stopniu koncepcję „Garden-City”
Ebenezera Howarda (1898) i zalecenia Karty Ateńskiej
CIAM (1933), kładącej nacisk na strefowanie funkcjonalne
miast. W tej fazie odnotować należy np. koncepcję Cité Industrielle
Tony Garniera (1918) i późniejsze realizacje, jak: Zlin
przy zakładach Baty (Czechosłowacja, 1930-1938, arch. František
K. Gahura i Vladimir Karfi k), Wolfsburg przy zakładach
Volkswagena (Niemcy, 1938) czy Stalowa Wola (COP, 1938).
Modelową rolę dla programu miast związanych z kombinatami
metalurgicznymi odegrało miasto Gary (USA, stan Indiana,
1906), usytuowane satelitarnie w stosunku do Chicago,
stworzone dla U.S. Steel Company. W Gary po raz pierwszy
(z inicjatywy prezesa koncernu U.S. Steel Comp., sędziego
NOWA HUTA LAT PIĘĆDZIESIĄTYCH.
DZIEDZICTWO – ZAGROŻENIA
I PERSPEKTYWY
Zbigniew Beiersdorf, Waldemar Komorowski
Elberta H. Gary`ego), stworzono i zrealizowano pełny program
technologiczny i inwestycyjny kombinatu, produkującego
na wielką skalę stal i wyroby stalowe, samowystarczalnego
pod względem obsługi, dzięki zintegrowaniu z osiedlem
robotniczym, które ze względu na wielkość i program funkcjonalno-przestrzenny
zyskiwało charakter miasta. Przykład ten
posłużył jako wzór dla nowozakładanego hutniczego miasta
sowieckiego – Magnitogorska (1930-1931, arch. niemiecki
Ernst May z zespołem), a w ślad za nim dla kilkuset innych
miast w Związku Sowieckim, zakładanych od nowa lub przekształcanych
w ośrodki ciężkiego przemysłu (por. Carycyn,
od 1925 r. Stalingrad, dziś Wołgograd). Dotyczy to także
szeregu miast związanych z metalurgią, usytuowanych w tej
części Europy Środkowo-Wschodniej, którą porządek jałtański
uzależnił od Związku Sowieckiego. To tam właśnie model
funkcjonalno-programowy Magnitogorska powtarzały miasta
związane z kombinatami metalurgicznymi: Ostrava-Poruba
(Czechosłowacja, 1949), Nowa Huta (1949), Sztalinváros/
Duna jváros, (Węgry, 1951), Stalinstadt-Eisenhüttenstadt
(Niemiecka Republika Demokratyczna, 1953), Hunedoara
(Rumunia), Dymitrowgrad (Bułgaria).
Propaganda komunistyczna, lansująca te miasta jako
osiągnięcia ówczesnego bloku sowieckiego, zawłaszczała
i zacierała amerykańskie źródło konceptu ośrodków miejskich
tego typu.
Łączyło je z nim szereg cech wspólnych:
– organiczny związek zespołu osadniczego z dużym
kompleksem hutniczym,
– strategia wyboru lokalizacji pomiędzy rejonami surowcowymi
(w Nowej Hucie: węgiel ze Śląska, ruda
z Krzywego Rogu na Ukrainie),
– zapewnienie transportu kolejowego i drogą wodną (w
Nowej Hucie niezrealizowany port rzeczny w Przylasku
Rusieckim, w rezultacie ograniczenie do „portu”
suchego, kolejowego),
– usytuowanie „na surowym korzeniu”, między starszymi
ośrodkami osadniczymi (w Nowej Hucie niezależnie
od satelitarnej relacji z Krakowem, lokalizacja
pomiędzy gęsto rozmieszczonymi wsiami średniowiecznymi
Mogiłą, Bieńczycami, Mistrzejowicami,
Krzesławicami, Pleszowem, Ruszczą, Branicami).
– oddzielenie części produkcyjnej od mieszkalnej, zazwyczaj
uczytelnione przez dolinę rzeki, służącej nie
tylko celom produkcyjnym, ale i rekreacji (w Nowej