Show publication content!

208
Aleksandra Sumorok
eklektyzmu. W znakomitej zaś większości mylone jest z wielką
płytą i mętnie określane jako bure i ponure budownictwo
PRL-u.
Problem wiąże się przede wszystkim z ich percepcją.
Pamiętać należy, że napiętnowane ideologicznie prestiżowe,
pokazowe realizacje w typie śródmiejskich dzielnic mieszkaniowych,
stanowiły niewielką część całej produkcji architektonicznej.
Większość powstałych w latach 1949-1955 zespołów
mieszkaniowych przynależy bowiem do „krainy ZOR”. Stanowią
one może nie wzorcowy, ale na pewno dobry przykład rzetelnie
warsztatowo zaprojektowanej zabudowy mieszkaniowej,
stworzonej z myślą o człowieku, w okresie, w którym nie liczono
się teoretycznie wcale z jednostką. Kameralność, mała skala,
zieleń, umiejętnie strefowana przestrzeń powodują, że zespoły
te, poza nielicznym wyjątkami, są bardzo funkcjonalne i po
prostu lubiane przez swoich mieszkańców.
Podkreślić warto również, że to nie socrealizm, trwający
zaledwie 6 lat, wypaczył idee osiedla mieszkaniowego w Polsce.
Dopiero wielka płyta, gigantyczna skala osiedli-dzielnic,
fabryki domów dokonały całkowitej unifi kacji, dewastacji
przestrzeni prywatnej.
Łódzka architektura socrealistyczna stanowi doskonały,
może nawet modelowy przykład, architektury wznoszonej
poza stolicą, mniej ideowej, propagandowej, dalszej od wytycznych
doktryny. Architektury z jednej strony przynależącej
do określonego doktryną, wyodrębnionego stylistycznie
okresu, z drugiej wyłamującej się jednoznacznej klasyfi kacji.
Architektury zawieszonej pomiędzy wizją a rzeczywistością,
teorią a praktyką, między gustami sekretarzy a preferencjami
samych architektów, polityką a chęcią rozwiązania wielu
bolączek architektoniczno-urbanistycznych. Tej architektury
„pomiędzy”, która stanowi najliczniejszą, jednak rzadko dostrzeganą
grupę obiektów. Do tej pory zastanawiano się bowiem
przede wszystkim nad zagadnieniem socrealistycznych
pomników, obiektów symboli lub/i założeń monumentalnych
o znacznych wartościach artystycznych. Tutaj należy, tak jak
w przypadku zespołów ZOR-owskich zastanowić się nad ich
znaczeniem, wartościami historycznymi, artystycznymi.
2. Kształtowanie przestrzeni mieszkaniowej
w krainie ZOR 8 .
Proste bryły ZOR-owskich budynków mieszkaniowych
łączyły z socrealizmem przede wszystkim regularność, symetria,
osiowość założeń i niekiedy konserwatyzm form oraz
tradycyjne metody budowania. Podstawową jednostką projektową
architektury mieszkaniowej stanowiło osiedle, liczące
około 4-5 tys. ludzi, wyposażone w niezbędną infrastrukturę,
zaprojektowane jako zwarty organizm silnie powiązany
z miastem. Pod wieloma względami program osiedla socrealistycznego
powielał postulaty potępianego wówczas ofi cjalnie
„formalistycznego”, jak o nim pisano, osiedla społecznego.
8 Por. min. J. Dangel, T. Przeciszewski, T. Żarski, Budownictwo mieszkaniowe
w latach 1950-1955, Warszawa 1958; J. Goryński, 15 lat
budownictwa ZOR, [w:] „Miasto” 1963, nr 12.
W rzeczywistości jedynie liniowa zabudowa została jednoznacznie
odrzucona, gdyż zespoły z lat 1949-1955 preferowały
obrzeżne lokalizowanie bloków i tworzenie pierzei ulicznych.
Najczęściej kwartał osiedlowy wyznaczany był przez pary równoległych
i przecinających się ulic. Dominowała zabudowa
niska, 4- i 5- kondygnacyjna, niezbyt zwarta. Do całości kompozycji
założenia wciągana zawsze była zieleń. Wiele miejsca
poświęcano małej architekturze oraz właściwemu wykończeniu
zespołu.
Podstawą jednostkę organizacyjną osiedla stanowił blok
o prostej bryle oraz o klasycyzującej elewacji opartej o trójdzielny
schemat kompozycyjny. Podstawą wyrazu plastycznego
elewacji były klarowne podziały oraz historyzujący, najczęściej
neoklasycystyczny, detal: kolumny, attyki, boniowania, tralki,
lizeny, pilastry, arkady. Bardzo charakterystyczne dla architektury
ZOR stały się porte-fenetre reprezentujące namiastkę
„zdelegalizowanego” balkonu i owej pożądanej przez doktrynerów
pałacowej ekskluzywności. Typowy element repertuaru
form stanowiły również prześwity w dolnych kondygnacjach,
ukształtowane najczęściej w formie łuków triumfalnych, prowadzające
do wnętrz blokowych. Postulowano by stanowiły
ciekawą ramę widokową, element kompozycyjny „wygrany
urbanistycznie”, który otwiera się na określony akcent, nie zaś
w sposób przypadkowy.
W ramach budownictwa ZOR-owskiego starano się rozwiązywać
zagadnienie nowej siedziby ludzkiej, powtarzalnej,
typowej, jednostki mieszkaniowej. Za najbardziej optymalne
uznano mieszkania dwu i trzypokojowe o powierzchni wahającej
się między 40 a 56 m 2. Mieszkań małych powstało stosunkowo
niewiele. Wraz z zabudową mieszkaniową projektowano
silną infrastrukturę. Najczęściej kubatura mieszkaniowa
osiedla stanowiła 80 % zaś społeczno-usługowa 20% całości
zabudowy osiedlowej. Każde z osiedli dodatkowo planowano
wyposażyć w szereg budynków użyteczności publicznej: szkoły,
żłobki, przedszkola, domy kultury, teatr, kina, domy partii,
świetlice, kąpieliska, urzędy, sklepy, tak by stworzyć osiedle do
życia, nie tylko mieszkalną sypialnię.
3. Łódzka kraina „ZOR”.
Zorowskie budownictwo mieszkaniowe w Łodzi skoncentrowano
przede wszystkim w północnej i północno-wschodniej
części miasta, historycznie najstarszym, najbiedniejszym i najbardziej
zaniedbanym miejscu, gdzie z łatwością można było
wykazać się socjalistyczną troską o człowieka pracy, wprowadzać
ową pożądaną przez doktrynerów „nową treść”. Zagadnienie
rozbudowy bazy lokalowej, stworzenie nowych, lepszych
warunków do życia nabierało w Łodzi szczególnego znaczenia,
bowiem mimo braku zniszczeń wojennych, przejmowania nieruchomości,
poszerzenia granic terytorialnych niedobór zasobów
mieszkaniowych był dotkliwie odczuwalny 9 .
9 Por. min. A. Ginsbert, Łódź. Studium monografi czne, Łódź 1962,
s. 300; W. Jaskółowska, Organizacja gospodarki mieszkaniowej
w Łodzi w latach 1945-960, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Łódzkiego, Nauki Ekonomiczne, seria III, z. 15, Łódź 1966, s. 66;
W. Orłowski, K. Szwemberg, Łódź – Twoje miasto, Łódź 1958.