Show publication content!

216
Iwona Szmelter
Kontrowersje w ocenie spuścizny kulturowej
Sztuka nowoczesna XX/XXI wieku przekroczyła bariery
dyscyplin, często będąc lekceważona jako dziedzictwo. Ryzyko
jej utraty powiększa katastrofalna wprost nietrwałość, której
głównym powodem jest zarzucenie reguł technologicznych.
Czy taki los, zanik i rozpad, będzie podzielony przez wszystko
to, czego doświadczamy obecnie − architekturę, technikę,
dzieła sztuki i utwory hybrydowe, mass-medialne? W obiegu
medialnym, dewaluacja wartości stała się istotą informacji
o sztuce, tanim news’em i skandalem. Działa to rykoszetem
tak w reakcje odbiorców jak i części twórców. Rozważane jest
przede wszystkim pytanie, czy istnienie i obowiązywanie wartości
jest obiektywne, czy zależy od uznania bądź ustanowienia,
które zmieniają się w zależności od czasów i kultury. Teza
o „nieodnawialności” zasobu dziedzictwa kultury prowadzi te
rozważania ku potrzebie opieki nad współczesną sztuką wizualną
a zwłaszcza tą innowacyjną i nietypową. Poniechanie i obojętność
spotyka spuściznę 2 połowy XX wieku, która jest wciąż
niedoceniana i dezawuowana. Znane są podobne przypadki
z przeszłości. Niedawny precedens, jaki nastąpił w wyniku podniesienia
Secesji do roli sztuki z uprzednich konotacji określania
tego nurtu „kiczem”, jakoś niczego nie nauczył. Lepszy los
spotkał architekturę modernistyczną lat 20. i 30., której walory
historyczne są dostrzegane i otaczane konserwatorską a nawet
społeczną troską. Środowisko „zrobione przez człowieka” okazuje
się bardzo pojemne dla jego wytwórczości. Problem polega
na tym, by w przypadku każdego indywidualnie traktowanego
utworu artystycznego na czas znaleźć punkt krytyczny, starcie
między tradycyjną a obecna postacią sztuk wizualnych, między
rolą tradycyjnego dzieła a jego innymi funkcjami. Potem rozważyć
na ile dzieło jest wyrażone w kategoriach materialnych
i niematerialnych, by znaleźć optymalny balans pomiędzy ideą
dzieła i odtworzeniem wartości estetycznych, w równowadze
z innymi wartościami dzieła oraz funkcji i roli społecznej dzieła.
Zwłaszcza ryzykowne jest uleganie „etyce pieniądza” i tego
co jest określane interesem „przemysłu turystycznego”.
Poszukiwania remedium
W nowych strategiach opieki nad współczesną sztuką
wizualną chodzi o to, aby dzieła były rozpoznane w „całym
bogactwie ich autentyzmu” i ich złożonym, niekiedy kompleksowym
charakterze. Zatem każdorazowo badanie dzieła sztuki
będzie okazją do podjęcia refl eksji nad współczesnym statusem
wartości poznawczych, moralnych i estetycznych. Czy można
dyskutować o gustach i czy da się dojść do porozumienia
w sprawie podstawowych kategorii estetycznych? Czy estetyka
empiryczna, metody nauk społecznych pomogą nam znaleźć
się w świecie zmienionych wartości po przełomie kulturowym
XX wieku?
Wydaje się, że na te pytania można znaleźć odpowiedź
twierdzącą. Zmiany, które nastąpiły w sztukach wizualnych
od początku dwudziestego wieku do czasu obecnego, czyli
ponad sto lat, znacząco zmieniły status dziedzictwa kulturowego.
Zamiast ustabilizowanych w reguły sztuk plastycznych
i architektury, a nawet zamiast oryginału i tworzących je
materiałów w oparciu o tradycyjny warsztat, powstała nowa
kategoria, nie tyle dzieł sztuki, co powstały utwory artystyczne,
które mogą być interdyscyplinarne, na poły konceptualne,
wykorzystujące tzw. ready-made i mass-media, pozwalające na
wielokrotne odtworzenia przez autora, re-instalacje w ramach
polityki galeryjnej, muzealne rekonstrukcje, multiplikację obrazowania
w przestrzeni, wielokrotne możliwości ich odtwarzania.
Zważywszy, że mamy do czynienia z procesem trwającym
całe stulecie i z szacunku dla siebie samych, owego „środowiska
utworzonego przez człowieka” rozważamy jak zmienia
to wiedzę o dziedzictwie kulturowym, także wpływa na niezbędną
zmianę środków w zakresie opieki i ochrony oraz teorii
i metod konserwacji. Oznacza to połączenie w zakresie dziedzictwa
kulturowego jego wątków zarówno materialnych, jak
i niematerialnych. Od czasu Dokumentu z Nara (1994) jest to
temat powszechnie rozpatrywany, także w wymiarze europejskim.
Świadczy o tym dyskusja na temat rozszerzenia pojęcia
autentyzmu, z autentyzmu materii, na autentyzm wizerunku
i autentyzm wyrażenia idei. W praktyce opieki nad zabytkami
oznacza to re-instalacje w ramach polityki galeryjnej, muzealne
rekonstrukcje, multiplikację obrazowania w przestrzeni,
wielokrotne możliwości ich odtwarzania. Takie kroki należy
przewidzieć dla przeniesienia nietrwałych (materialnie) form
współczesnej sztuki do przyszłości.
W konsekwencji kilku dekad wymiany doświadczeń
i współpracy międzynarodowej formułowana jest obecnie formułowana
teoria uśredniająca dotychczasowe teorie i nowe
strategie („middling”). Wydaje się, że uśrednienie nie jest
drogą prowadząca do jakiejkolwiek teorii a jedynie rodzajem
wyrażenia negocjacyjnej postawy wobec zastanych dogmatów
i teorii dostosowania paradygmatu dla sztuki współczesnej
do teorii ogólnie dotyczącej klasycznych dyscyplin sztuk
w dziedzinie dziedzictwa materialnego. Dlatego też uważam,
że dla zapobieżenia kontrowersjom potrzebne jest sformułowanie
teorii zadającej wprost pytania o zakres odstępstw
i dopuszczalne wyjątki na drodze (zwłaszcza) dotychczasowych
procedur o paradygmat dla sztuki współczesnej, na które
z kolei odpowiada nowa metodyka opieki nad sztuką.
Nowe wyzwania
Problemy przetrwania współczesnych dzieł wiążą się
z możliwością ich zachowania oraz ich kompleksu wartości,
materialnych i co ważne, niematerialnych – w dotychczasowej
doktrynie opieki nad zabytkami.
Nietrwałość od blisko dwustu lat jest zagrożeniem dla
przetrwania sztuki dla przyszłych generacji. Wielką pomoc
niesie dokumentacja jako forma opieki nad sztuką i współczesna
poligrafi a pozwalająca na wydobycie zatartych szczegółów
tych obiektów, które uległy destrukcji z powodu nietypowych
form.
A jednocześnie sytuacja estetyczna dzieła sztuki
w konserwacji komplikuje się, gdy potrzebne są innowacyjne